Jarząb to rodzaj drzew z rodziny różowatych (Rosaceae). Gatunki tego rodzaju, które najczęściej możemy spotkać w Polsce to: jarząb pospolity (jarzębina) – Sorbus aucuparia, jarząb brekinia (brzęk, „bereka”) – Sorbus torminalis, jarząb mączny (mąkinia) – Sorbus aria, a także jarząb szwedzki Sorbus intermedia.
Najbardziej rozpowszechnionym, spotykanym na terenie całego kraju jest jarząb pospolity, nazywany pospolicie jarzębiną. Jest niewielkim drzewem, lub krzewem, dorastającym do wysokości 10-15 m i osiągającym pierśnicę ok. 60 cm. Dożywa mniej więcej 90 lat. Najstarszy znany okaz w Polsce miał 140 lat. Posiada gładką, szarą korę, natomiast pędy są koloru szarobrązowego, młode lekko owłosione, potem nagie. Pąki jarzębiny są skrętolegle poukładane na pędach. Liście złożone, o długości do 20 cm, nieparzystopierzaste, mają 9-17 par listków. Młode listki, po roztarciu delikatnie pachną marcepanem. Drzewo to zakwita w maju. Kwiaty koloru białego, są obupłciowe, zebrane w płasko rozpostarte baldachogrona. Są pięciokrotne, o średnicy do 1 cm. Produkują znaczne ilości pyłku i nektaru, dlatego są chętnie odwiedzane przez owady w tym pszczoły. Owoce jarzębiny mają kulisty kształt, o średnicy do 1 cm. Dojrzewają w okresie sierpnia (września) i mają piękny pomarańczowoczerwony kolor. W smaku są cierpkie, gorzkie. Na drzewach pozostają do zimy. Dzięki nim ptaki w tym trudnym okresie mają sporo pożywienia. W środku owoców znajdują się drobne (3-6 mm) brązowo-czarne nasiona.
W Europie jarzębina cieszyła się zawsze życzliwością wśród ludzi. Często występowała w legendach i podaniach jako drzewo, które stworzył Pan Bóg dla przyozdobienia świata, a także specjalnych zadań tj. powstrzymywania lawin śnieżnych, dostarczania pociechy pustelnikom lub pożywienia dzikim ptakom. Jarząb umieszczany nad drzwiami domu miał przepędzać czarownice i złe duchy.
Surowcami zielarskimi pozyskiwanymi z jarzębiny są owoce i kwiaty (Fructus et Flos Sorbi)
Owoce jarzębiny zawierają wiele cennych związków m.in. kwas sorbowy, witaminę C, flawonoidy, karoten, fruktozę, glukozę, garbniki, pektyny, a także sole mineralne. Owoce po przemrożeniu są słodsze i smaczniejsze. Można z nich robić marmolady, nalewki, dżemy, soki lub syropy. Rozgniecione pestki jarzębiny stanowią cenne źródło witaminy B17 (amigdalina). Owoce jarzębiny zawierają także witaminy A, K, P, C.
W medycynie ludowej owoce jarzębiny wykorzystywane są w leczeniu kamicy nerkowej, cukrzycy, reumatyzmu, zaburzeń metabolizmu i artretyzmu. Zwiększają wydalanie kwasu moczowego, działają odtruwająco, zapobiegają hipowitaminozom, pobudzają przemianę materii. Napar i odwar z owoców korzystnie działa na skórę, szczególnie na skórę suchą i zmęczoną, z plamami. Polecane jest przemywanie i okłady, szczególnie na worki i cienie pod oczami. Flawonoidy i kwasy zawarte w owocach działają antyseptycznie i przeciwzapalnie.
Kwiaty jarzębiny zawierają trójterpeny (kwas ursolowy), flawonoidy i fitosterole. Napar z kwiatów działa rozkurczowo, rozszerza naczynia wieńcowe i oskrzela, działa przeciwzapalnie i przeciwalergicznie, pomaga w leczeniu i profilaktyce przerostu gruczołowego, zapalenia układu moczowego, przy nieżytach żołądka i jelit, w chorobie wieńcowej, przy pękających naczyniach włosowatych, chorobach alergicznych i w przeziębieniu.
Przepis na napar z kwiatów (Infusum Sorbi)
1 łyżeczkę rozdrobnionych kwiatów zalać 1 szklanką wrzącego mleka lub wody. Po 20-30 min. Przecedzić. Pić po ½ szklanki naparu 2-4 razy dziennie przy przeziębieniach, grypie. Można jeszcze dodać miód i sok malinowy.
Przepis na odwar z owoców (Decoctum Sorbi)
1-2 łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką wody. Gotować 5 min. Odstawić na 30 min, przecedzić. Pić 1-4 szklanki dziennie (można z miodem i sokiem owocowym). Można stosować na skórę i do okładów na oczy.
Wino z jarzębiny (Intractum Sorbi)
Jarzębina nadaje się także do wyrobu win. Owoce trzeba przemrozić, dobrze je sparzyć, zagotować (aby pozbyć się kwasu sorbowego, który hamuje fermentację). Najlepiej mieszać z jabłkami, winogronami, morelami i śliwkami.
100 g kwiatów lub owoców rozdrobnić i zalać 500 ml alkoholu (40-60%) lub rumu. Odstawić na 14 dni. Można dodać miód, przyprawy korzenne. Pić 1 raz dziennie po kieliszeczku dla zdrowotności.
Materiały źródłowe:
Piasecka K., Pogorzelska W. 2021: Dary natury dla zdrowia i urody. Wyd. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Łódź
Rodak-Śnicieńska A. i in. 2011: Na początku było drzewo. Wyd. Baobab, Warszawa
Jarzębina – Sorbus w ziołolecznictwie
tekst: M. Starnowski
