Historia form ochrony przyrody w Polsce
Przed powstaniem państwa polskiego już na naszych ziemiach plemiona słowiańskie chroniły stare drzewa, potężne skały oraz dzikie gaje. Wielbiono je oraz uważano za święte, niszczenie ich było bardzo surowo karane (Symonides 2007). W XI wieku Bolesław Chrobry wydał pierwsze zarządzenie, które dotyczyło ochrony bobrów, poprzez wyłączenie ich z listy gatunków łownych. Nakazał również ludziom, aby sprawowali opiekę nad żeremiami (Symonides 2007). Działania ochronne władców Polski były związane ze strategią obronną. Królowie celowo chronili puszcze przygraniczne, na których wprowadzili zakaz ich eksploatacji. Puszczańskie lasy i puszcze, śródleśne mokradła były ciężkie do pokonania przez potencjalnych najeźdźców i takim sposobem tworzyły naturalną ochronę granic państwa (Myczkowski 1976).
Kazimierz Wielki w XIV wieku w statutach wiślicko-piotrkowskich wprowadził zapisy dotyczące ochronę lasów prywatnych przed kradzieżą drewna. Władysław Jagiełło w 1423 roku zatwierdził statut warcki, gdzie zakazał wycinania cisów pod groźbą surowej kary, chwytania dziko żyjących większych zwierząt. W statucie litewskim w 1523 roku za rządów króla Zygmunta I Starego, wprowadzono ochronę żubra, sokoła, łabędzia i bobra, natomiast kilka lat później w 1557 roku Zygmunt II August zakazał wybierania młodych lisów z nor (Symonides 2007). Chronienie przyrody nie było obce Stefanowi Batoremu, który wprowadził zakaz polowania w królewskiej Puszczy Niepołomickiej oraz wprowadził okres ochronny dla ryb (Leńkowa 1960, 1978). Zygmunt III Waza postanowił wprowadzić ochronę tura w 1597 roku, natomiast to było już za późno, gdyż ostatni przedstawiciel tego gatunku (samica) zginął w Puszczy Jaktorowskiej 1627 roku (Symonides 2007).
Pierwsza ustawa o ochronie przyrody została uchwalona 10 marca 1934 roku (Dz. U. Nr. 31, poz. 274). Opracował ją Jan Gwalbert Pawlikowski i pozostali członkowie Państwowej Rady Ochrony Przyrody (Symonides 2007). Tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej rozpoczęto opracowywanie i doskonalenie drugiej ustawy o ochronie przyrody. Uchwalona została przez Sejm PRL dnia 7 kwietnia 1949 roku (Dz. U. 1949 Nr. 25, poz. 180). Już w tej ustawie pojawiają się terminy dotyczące form ochrony przyrody: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, obszar chronionego krajobrazu oraz pomnik przyrody. Kilkanaście lat później powstaje trzecia ustawa o ochronie przyrody, uchwalona przez Sejm dnia 16 października 1991 roku (Dz. U. 1991 Nr. 114, poz. 492). Wprowadzone są dodatkowe formy ochrony przyrody: użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo krajobrazowy i stanowisko dokumentacyjne (Symonides 2007).
Ustawa o ochronie przyrody doczekała się kolejnej reformy, już czwartej, dnia 16 +kwietnia 2004 roku (Dz.U. 2004, Nr. 92 poz. 880 ze zm.), która obowiązuje do dnia dzisiejszego. Jest ona bardziej szczegółowa i przewiduje 10 form ochrony przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne.
Pomniki przyrody
W 1816 roku niemiecki geograf, przyrodnik i podróżnik Alexander von Humboldt (1769-1859) wprowadził pojęcie „pomnik przyrody”. Określił tak dorodne drzewo zamang z rodziny mimozowatych, nazywając je „Neturdenkmal”. Natomiast w polskiej literaturze można znaleźć pierwsze określenie „pomnika” w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza w IV Księdze (Symonides 2007). W pierwszej ustawie o ochronie przyrody z marca 1934 roku nie widniało pojęcie „pomnik przyrody”, lecz ustawa nakazywała już chronić „gatunki, zbiorowiska i poszczególne okazy”. 6 marca 1928 roku wydano rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o opiece nad zabytkami, gdzie wymieniono „(…) głazy obrabiane, (…) drzewa sędziwe i okazałe, (…) aleje cmentarne i przydrożne”. Pionierem na ziemiach polskich we wprowadzeniu ochrony drzew pomnikowych był Kazimierz Wielki. W XIV wieku wprowadził zakaz wyrębu dorodnych dębów określony w statucie wiślickim (1357-1362) (Symonides 2007).
Według obecnie obowiązującej ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880), definicja pomniku przyrody brzmi: „Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.”. Według Art. 44. ust .1 ustawy o ochronie przyrody pomniki przyrody ustanawiane są w drodze uchwały rady gminy
W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 roku w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody opisane są kryteria uznawania drzew za pomniki przyrody. Kryteria brzmią tak:
„1) obwód pnia nie mniejszy niż minimalny obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew, określony w załączniku do rozporządzenia, lub
2) wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe” (Dz. U. z 2017 poz. 2300).
Tab. 1. Gatunki i minimalny obwód pnia drzewa, potrzebny aby ustanowić pomnik przyrody (źródło: (Dz. U. z 2017 poz. 2300))
Wzór tablicy informującej o nazwie pomnika przyrody będącym pojedynczym tworem przyrody żywej lub nieożywionej znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 10 grudnia 2004 roku w sprawie wzorów tablic (Dz. U. z 2004 r, poz. 2665).
Zdj. 1. Tabliczka pomniku przyrody. Fot. J. Kowalska
Pomniki przyrody mają bardzo duże znaczenie w ochronie nie tylko samych sędziwych drzew, natomiast i zagrożonych porostów, grzybów oraz roślin, występujących na drzewach jak i w bardzo bliskiej okolicy. Tak zrobiono w między innymi w: Zaborskim Parku Krajobrazowym, Tucholskim Parku Krajobrazowym i Nadbużańskim Parku Krajobrazowym (Symonides 2007). Najbardziej sławnym i rozpoznawanym pomnikiem przyrody w Polsce jest dąb „Bartek” w Zagańsku (https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/dab-bartek/ dostęp 05.02.2024), a najstarszym krzewem – pomnikiem jest cis pospolity w Henrykowie Lubańskim (https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/cis-z-henrykowa-lubanskiego/, dostęp 05.02.2024).
Obecnie, według najnowszych statystyk GUS (2022) liczba pomników przyrody w Polsce wynosi 34 977 drzew, natomiast w 2016 roku było ich aż 36 560 (https://bdl.stat.gov.pl/bdl/dane/podgrup/tablica, dostęp z dnia 07.12.2023 r.). Na terenie województwa łódzkiego w 2022 roku odnotowano 2 131 pomniki przyrody, wśród nich znajdują się drzewa i głazy narzutowe objęte ochroną w parkach krajobrazowych. W Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich są 43 pomniki przyrody, w Załęczańskim Parku Krajobrazowym jest ich 13, w Parku Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki 49 obiektów, w Przedborskim Parku Krajobrazowym 33 pomniki, w Spalskim Parku Krajobrazowym 23 obiekty oraz w Bolimowskim Parku Krajobrazowym 71 pomników przyrody – drzew 719 i 1 głaz narzutowy (https://parkilodzkie.pl/, dostęp 07.12.2023).
Podstawą do analiz był rejestr pomników przyrody znajdujący się na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Bolimowskim Parku Krajobrazowym. Pierwszym etapem było utworzenie własnej bazy danych drzew pomnikowych oraz ocena witalności drzew na podstawie skali Roloffa. Wszystkie dane były zbierane w programie Excel.
Rys.2. Przykładowy formularz oceny drzewa wg. skali Roloffa.
(źródło:http://drzewa.org.pl/wpcontent/uploads/2019/12/Formularz_diagnostyka_15_04_2014.pdf dostęp: 15.02.2024 r.)
W trakcie przeprowadzonej w 2023 roku inwentaryzacji pomników przyrody na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego odnotowano 719 drzew (lista drzew pomnikowych zalączona w pdfie poniżej). Największym zbiorem drzew są dwa pomniki przyrody: Zabytkowa Aleja Lipowa w Nieborowie (N=527 drzew) i Dąbrowa Niepodległości – skupisko drzew (N=100 drzew). Natomiast są 72 pomniki przyrody na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego.
spis_pomnikow_przyrody_w_BPK.pdf670.18 KB
Ryc. 1. Skład gatunkowy pomników przyrody na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego.
Najwięcej odnotowano drzew z gatunku lipa drobnolistna (N=517). Na drugim miejscu mianuje się dąb szypułkowy (N=156), a na trzecim miejscu sosna pospolita (N=21). W składzie gatunkowym można zauważyć, iż pomnikami przyrody są też drzewa nierodzime, tj. dąb czerwony – 2 drzewa.
Ryc. 2. Podział pomników przyrody na liściaste i iglaste.
Według podziału na drzewa liściaste i iglaste, najwięcej jest liściastych (N=696), a iglastych najmniej (N=22).
Ryc. 3. Witalność pomników przyrody w Bolimowskim Parku Krajobrazowym wg. skali Roloffa*.
Witalność drzew przedstawia się bardzo dobrze, ponieważ 370 drzew jest w fazie eksploracji, natomiast w fazie drewna martwego jest 27 drzew.
*Wyjaśnienie do oceny witalności drzewa według skali Roloffa
Oznaczenie :
0 – Faza eksploracji – intensywny rozwój korony;
1 – Faza degeneracji – osłabiony rozwój korony;
2 – Faza stagnacji – brak rozwoju korony;
3 – Faza rezygnacji – zamieranie korony;
4 – Faza drzewa martwego.
.
Ryc. 4. Podział na rodzaj terenu, na którym znajdują się pomniki przyrody w Bolimowskim Parku Krajobrazowym.
Najwięcej drzew rośnie na terenie komunikacyjnym, tj. przy drodze (N=529), a następnie na terenie Wspólnoty Lasów Osady Bolimów (N=100).
Ryc. 5. Ilość drzew z podziałem na gminy w Bolimowskim Parku Krajobrazowym.
Najwięcej drzew odnotowano na terenie gminy Nieborów bo aż 530 sztuk, a najmniej w gminie Kowiesy (N=3).
 |
 |
 |
Fot. 2,3,4. Lipa drobnolistna, autor: J. Kowalska
 |
 |
 |
 |
 |
Fot. 5. Jesion wyniosły. Fot. 6. Dąb szypułkowy porośnięty bluszczem. Fot. 7, 8 i 9. Dęby szypułkowe, autor: J. Kowalska
Wnioski
O uznawaniu drzew jako pomniki przyrody może decydować wiele czynników, np.: naukowe, estetyczne, historyczno-pamiątkowe, kulturowe i krajobrazowe (Pietrzak 2010). Ogromną popularnością cieszą się lipy drobnolistne i dęby szypułkowe na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Może to świadczyć o tym, iż lipy były uważane za drzewa długowieczne i cenne przyrodniczo. Również chronione mogą być ze względów historycznych i kulturowych, (Siewniak 1988, Kasprzak 2005). np. Aleja Lipowa w Nieborowie oraz Dąbrowa Niepodległości w Ziemiarach. Warto tez wspomnieć, iż drzewa mogą być chronione ze względu na właściwości biologiczne, takie jak: bardzo dobre oddziaływanie na stan psychiczny i fizyczny dla człowieka, dostarczanie pokarmu lub właściwości leczniczych oraz wytrzymałe na czynniki zewnętrzne (Siewniak 1998). Wysoką tolerancją na niekorzystne warunki środowiskowe wyróżniają się drzewa rosnące wzdłuż ciągów komunikacyjnych na terenie parku krajobrazowego (Siewniak 1998).
Pielęgnacja i konserwacja drzew pomnikowych jest bardzo ważna. Wiele czynników może przyczyniać się do pogorszenia kondycji drzew, np. zanieczyszczenie środowiska, ruch kołowy, zasolenie, wahania poziomu wód podziemnych, prace ziemne, gwałtowne zjawiska atmosferyczne (Kasprzak 2005). Zaleca się wykonywanie zabiegów konserwatorskich, szczególnie dla tych drzew, które rosną w bardzo bliskim otoczeniu człowieka (Pietrzak 2010). Natomiast warto wspomnieć, iż na liście widnieje kilka drzew, których już nie znajdziemy na gruncie, w takiej sytuacji powinno się wykreślić dane drzewo z rejestru pomników przyrody. Należy zostawić pień, gdyż może on być od siedliskiem dla chronionych gatunków grzybów i bezkręgowców (Pietrzak 2010). Widoczna jest jemioła na kilkunastu sosnach. Te drzewa już nie wykazują szczególnych walorów estetycznych oraz zmniejszona jest ich atrakcyjność.
Obecnie istnieje wiele metod, które mogą zmniejszyć niebezpieczeństwo i zagrożenie dla ludzi oraz pomóc przetrwać tym drzewom kolejne kilkanaście albo kilkaset lat. Stosowane są różnego rodzaju wiązania. Dzielimy je na 2 rodzaje: dynamiczne i statyczne (Borowski i Motas 2014). Warto też wspomnieć o podstawowych pracach pielęgnacyjnych, jakimi są cięcia pielęgnacyjne oraz techniczne (Borowski i Motas 2014). Warto wykonać na drzewach zabiegi pielęgnacyjne, które poprawią stan fitosanitarny drzew, zachowają ich trwałość oraz zmniejsza zagrożenie dla otoczenia. Aby poprawić stan drzew warto wykonać zabiegi: cięcia sanitarne, usunięcie jemioły, cięcia korygujące, redukcja części korony oraz zabezpieczenie przed wyłamaniem się pni, bądź konarów poprzez wzmocnienia mechaniczne konstrukcji korony elastycznymi wiązaniami liniowymi.
Źródła:
- Borowski J., Motas M. 2014. „Podstawy pielęgnacji drzew.”, Drzewa w krajobrazie. Podręcznik praktyka. Fundacja EkoRozwój, Wrocław.
- Kasprzak K. 2005. Ochrona pomników przyrody. Zasady postępowania administracyjnego. ABRYS, Poznań
- Leńkowa A. 1960. Z historii ochrony przyrody w Polsce. Przyroda polska, 4: 6-7.
- Leńkowa A. 1978. Zarys historii ochrony przyrody. [W:] W. Michajłow, K. Zabierowski (red.) Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. PWN, warszawa-Kraków: 137-186.
- Myczkowski S. 1976. Człowiek, przyroda, cywilizacja. PWN, Warszawa
- Pietrzak J. 2010. Problemy ochrony drzew i krzewów pomnikowych w Polsce. Zarządzanie Ochrona Przyrody w Lasach, 4: 75-292,
- Rąkowski G., Walczak M., Smogorzewska M. 2006. Rezerwaty przyrody w Polsce Środkowej, Dział Wydawnictw Instytutu Ochrony Środowiska.
- Siewniak M. 1988. Ochrona drzew pomnikowych. Komunikaty Dendrologiczne, Warszawa, 7: 1-15
- Symonides E. 2007. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego
Akty prawne:
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 roku w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody (Dz. U. z 2017 poz. 2300)
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U. 2004, Nr. 92 poz. 880 ze zm)
Inne źródła:
https://bdl.stat.gov.pl/bdl/dane/podgrup/tablica (dostęp dnia 07.12.2023 r. 12:37)
https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/dab-bartek/ (dostęp dnia 05.02.2024 r, 11:40)
https://www.encyklopedialesna.pl/haslo/cis-z-henrykowa-lubanskiego/ (dostęp dnia 05.02.2024 r. 11:43)
Opr. J. Kowalska, OBPK
