Dziedzictwo Kulturowe

Tło historyczne:

Tereny objęte granicami Parku posiadają bogatą przeszłość historyczną. Spalski Park Krajobrazowy wraz z otuliną położony jest na prastarym, historycznym szlaku z Pomorza, Wielkopolski i Kujaw poprzez południowa część Mazowsza do Małopolski. Swojemu położeniu po obu brzegach Pilicy zawdzięcza niejednolity teren pod względem administracji, zarówno państwowej, jak i kościelnej. Wzdłuż Pilicy przebiegała granica między księstwami (część lewobrzeżna księstwo sieradzkie, prawobrzeżna księstwo sandomierskie), następnie województwami, zaborami, guberniami i ponownie województwami. Dolina Pilicy stanowiła też dogodne miejsce dla rozwoju osadnictwa.

Najstarsze ślady osadnictwa pradziejowego, pochodzące z IX wieku p.n.e. znaleziono w Inowłodzu. W początkach tworzenia się państwa polskiego Pilica posiadała ważne znaczenie strategiczne i gospodarcze. Inowłódz był kolejnym, po Przedborzu i Sulejowie miejscem przepraw przez rzekę. Na podstawie dokumentu Mieszka Starego z 1145 roku stwierdzono istnienie w Inowłodzu komory celnej, karczmy, kościoła. Był wówczas osadą targową. Inny dokument podaje, że w grudniu 1249 roku w Inowłodzu odbył się zjazd trzech władców: księcia kujawsko-łęczyckiego - Kazimierza Konradowica, księcia krakowsko-sandomierskiego - Bolesława Wstydliwego oraz księcia mazowieckiego _ Siemowita I, natomiast toruński spis dróg polskich z ok. 1350 - 1360 roku wymienia wśród komór celnych na drodze z Torunia do Lwowa właśnie m.in. Inowłódz.

Za czasów panowania Kazimierza Wielkiego miejscowość otrzymała prawa miejskie. Z uwagi na doskonałe położenie strategiczne, na wyniesionym brzegu Pilicy, król wybudował zamek i otoczył miasto murami, wytyczono nowy układ przestrzenny dla miasta lokacyjnego. Miasto zaczęło dynamicznie się rozwijać. Inowłódz w czasach Kazimierza Wielkiego wchodził w skład łańcucha linii obronnej Małopolski. Położenie na szlaku ważnych dróg handlowych stwarzało dogodne warunki dla rozwoju rzemiosła, handlu i rolnictwa.

Najsilniej rozwinęło się piwowarstwo. Od XVI wieku zaczęto wykorzystywać Pilicę do spływu drewna i płodów rolnych oraz surowców mineralnych. Prawdopodobnie niedaleko Spały istniała wówczas osada flisacka Winduga. Do połowy XVII wieku Inowłódz był siedzibą kasztelanii. Przyjeżdżała tu królowa Bona, ponieważ była to jej rezydencja posagowa od męża Zygmunta Starego. W 1655 roku oddziały szwedzkie w czasie przeprawy przez Pilicę zostały pokonane przez kasztelana kijowskiego Stefana Czarnieckiego. W czasie wojen szwedzkich w inowłodzkim zamku założono szpital. Szwedzi wycofując się z miasta zamek spalili.

W XIX wieku miejscowość ta zyskała sławę znanego w Królestwie Polskim uzdrowiska. Powstała stacja klimatyczno-leśna, na która składały się wille szwajcarskie, kąpielisko nad Pilicą oraz wycieczkowy statek "Inowłódz", odbywający regularne rejsy w górę i w dół rzeki, do Tomaszowa Maz. i Nowego Miasta nad Pilicą. Właściwie od tego momentu Inowłódz zaczyna rozwijać się jako miejscowość letniskowa. W latach młodzieńczych (okres międzywojenny) spędzał w Inowłodzu - Zakościelu swoje letnie wakacje Julian Tuwim. Uroki tego miejsca opisał w pisanym na obczyźnie poemacie "Kwiaty polskie".

Z uwagi na malownicze położenie wśród lasów i nad Pilicą tradycje kurortu posiada też Spała. Nazwa miejscowości wywodzi się od rodu Spałów. Bartłomiej Spała na przełomie XVIIw i XVIII wieku postawił nad rzeczką Gać młyn, a jego następcy wybudowali folusz i tartak. W spalskie lasy przybywali na polowania m.in. Władysław Herman, Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk. Car Aleksander III, zachwycony Spałą, wybudował w 1884 roku swój pałacyk myśliwski, a jego syn Mikołaj II polecił wybudowanie okazałego zespołu rezydencjalnego. Założono i urządzono tu wielki park z bogatym i oryginalnym drzewostanem, w środku ustawiono spiżowy odlew żubra przywieziony z Białowieży. Odbywały sie tutaj huczne polowania z udziałem wielu koronowanych głów.

Miejscowości nadpilickie ucierpiały znacznie w czasie I wojny światowej. Utworzenie frontu na linii Bzury, Rawki i Pilicy i dalej w kierunku Opoczna spowodowało, że teren SpPK był areną licznych walk pozycyjnych. Po wyzwoleniu Spała stała się reprezentacyjną siedzibą prezydentów RP. Przybywali tutaj na odpoczynek, polowania i przyjęcia dyplomatyczne Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Ignacy Mościcki. W Spale odbywały się doroczne dożynki. Do dziś wśród obiektów zabytkowych Spały istnieje "pałacyk szwajcarski" - część carskiej rezydencji oraz budynek, który najpierw służył jako dom gościnny dla carskiej świty, a w okresie międzywojennym jako hotel dla gości prezydenta Mościckiego, a także dawne budynki koszar kozackich ochraniających carską rezydencję oraz dawna strażnica rezydencji prezydenta RP.

Z innych historycznych miejscowości na terenie SpPK wymienić należy Rzeczycę i Studzianną Poświętne:

Pierwsza wzmianka o Rzeczycy jako wsi królewskiej pochodzi z 1335 roku. Z 1365 roku pochodzi wzmianka o tutejszym kościele p.w.św. Katarzyny. W latach 1450 - 1470 Władysław Jagiełło przeznaczył dochody z dóbr rzeczyckich na potrzeby uniwersytetu jagiellońskiego. Pod koniec XVIII wieku Rzeczyca uzyskała status starostwa, a w 1790 roku prawa miejskie. Jednak po upadku powstania listopadowego prawa te utraciła. W Rzeczycy mieszkał w latach 1779 - 1804 Jędrzej Kitowicz - pisarz historyczny, pamiętnikarz, konfederat barski i kanonik kaliski. Był on autorem kronik bieżących wydarzeń, które wymiennie nazywał "Pamiętnikami" lub "Historią Polski" oraz "Opisu obyczajów za panowania Augusta III". Była to pierwsza próba przedstawienia życia obyczajowego na ziemiach Polski za czasów panowania dynastii Sasów. W Rzeczycy rozwijało się rzemiosło. W 1912 roku powstała spółdzielnia farbiarska i rękodzielnicza, a później mleczarsko - jajczarska, w 1918 roku została założona OSP.

Nazwa miejscowości Studzianna pojawiła się w źródłach dopiero od 1485 roku. Przez okolice te nie prowadziły ważniejsze szlaki handlowe, więc stosunkowo późno pojawiły się tu pierwsze osady. Mało urodzajne gleby też nie sprzyjały szybkiemu rozwojowi osadnictwa w tej części SpPK. Nazwa Poświętne pojawiła się znacznie później, jako spolszczone określenie "sanktuarium - miejsca świętego", a lokacyjnie otaczającego świątynię z cudownym obrazem Matki Boskiej Studziańskiej. Gwałtowny rozwój osady rozpoczyna się wraz z pojawieniem się obrazu Świętej Rodziny niewiadomego pędzla, który w połowie XVII wieku zasłynął jako cudowny. Początkowo napływali tu pielgrzymi, a wśród nich królowie - Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski, a czasem przybywało stałych osadników. Właściciele osady, Starołęccy, wznieśli tu w latach 1673 - 1674 drewniany kościół i klasztor, w którym od 1674 roku osadzili członków Oratorium św. Filipa Neri. Jest to najcenniejsze założenie klasztorne tego okresu, jeden z ciekawszych zabytków architektury sakralnej w Polsce. Budowa świątyni Została upamiętniona zasadzeniem, wokół niej drzew, dziś już ponad 300-letnich. W 1974 roku Kościół w Poświętnem został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej. Do dziś jest to miejsce kultu religijnego, które przyciąga pielgrzymów i turystów z całego kraju.

Podczas I wojny światowej, z terenu Parku i jego otuliny, Niemcy zajęli lewobrzeżna Pilicę, aż do Nowego Miasta. Został utworzony front na linii Bzury, Rawki, Pilicy i dalej w kierunku Opoczna. Spowodowało to wielomiesięczne walki pozycyjne. W latach II wojny światowej w lasach SpPK stoczonych zostało wiele znaczących bitew. W lasach znalazły schronienie oddziały partyzanckie. Znajduje się też w nich wiele mogił poległych partyzantów. Pod Anielinem poległ legendarny major Hubal. Spała stała się siedzibą dowództwa niemieckiego. W Konewce Niemcy zbudowali w 1941 roku zespół potężnych bunkrów, których przeznaczenie nie zostało wyjaśnione do dzisiaj. Przez teren Parku przebiega też sieć umocnień - różnych typów bunkrów na linii Pilicy, ciągniących się od Koniecpola aż po Warkę. W Spale znajdowało się sanatorium rehabilitacyjne dla rannych lotników.

Zachowane elementy dziedzictwa kulturowego:

Występujące na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny obiekty dziedzictwa kulturowego posiadają długą i bogatą historię, stanowią jego wielki walor i świadczą o tradycji tego miejsca. Znaczny wpływ na dzieje tego obszaru miało strategiczne i gospodarcze znaczenie Pilicy, a zwłaszcza przepraw przez nią w Inowłodzu. Miejscowość ta należy do najstarszych osad nadpilicznych. Zachowane obiekty kultury materialnej posiadają różnoraki charakter. Znajdują się tutaj obiekty zabytkowe o wysokich wartościach w skali nie tylko regionu, ale i kraju. Kościół p.w. św. Idziego należy do jednych z najstarszych kościołów fundowanych w kraju. Wiodącą pozycję stanowią - obiekty sakralne, parki podworskie, park krajobrazowy w Spale, ruiny zamku w Inowłodzu.

Ocena obiektów zabytkowych na obszarze Parku i jego otuliny pozwala na wyróżnienie wśród nich obiektów o znaczeniu:
- krajowym - zespoły zabytkowe Spały, Inowłodza i kompleksu Studzianna-Poświętne;
- regionalnym - pozostałe obiekty wpisane do rejestru zabytków;
- lokalnym - pozostałe obiekty umieszczone w ewidencji dóbr kultury.

Obiekty sakralne:

• kościół p.w. św. Idziego w Inowłodzu z XI wieku - jeden z najstarszych polskich zabytków budownictwa sakralnego. Usytuowany na wzniesieniu stanowi dominantę miejscowości. Został ufundowany przez Władysława Hermana, w związku z narodzinami syna. Legendy podają, że królewska małżonka urodziła dziecko dzięki kąpielom w leczniczych źródłach Inowłodza. Budowla postawiona została w stylu wczesnoromańskim. Kościół składa się z prostokątnej nawy jednoprzestrzennej, zakończonej od wschodu absydą, zestawioną osiowo z cylindryczną wieżą, która oparta na zachodniej stronie nawy, posiada emporę czyli piętrową loże. Wieża pełniła funkcję obronną, znajdowała się też w niej dzwonnica. Początkowo w kosciele odbywały się nabożeństwa dla ludności z okolicznych wiosek. Kiedy w 1520 roku wybudowano w Inowłodzu drugi kościół, kościół p.w. św. Idziego podupadł, a z czasem zupełnie opuszczony popadł w ruinę. Dopiero w 1790 roku starościna inowłodzka przeprowadziła restaurację kościoła i wprowadzono do niego cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej. Podczas II rozbioru Polski kościół został zamieniony przez pruskich żołnierzy w magazyn zboża. Nocą proboszcz z wiernymi wynieśli cudowny obraz i cenniejsze rzeczy. Resztę rozgrabili zaborcy. Na początku XX wieku przyjechał do Inowłodza (przebywający w Spale) car Mikołaj, który przyczynił się do restauracji zabytku. Kościół konserwowano w 1912 roku. Niestety działania wojenne I wojny światowej zniszczyły świątynię. W okresie międzywojennym ponownie przystąpiono do odbudowy zabytku, przeprowadzając gruntowne prace badawcze. Obiekt zrekonstruowano i dziś stanowi cenny zabytek o znaczeniu ogólnopolskim.
• kościół p.w. św. Michała Archanioła w Inowłodzu - ufundowany w 1520 roku przez króla Zygmunta I nad brzegiem Pilicy w centrum Inowłodza, w stylu gotyckim. Parafia należała do archidiecezji gnieźnieńskiej. W kościele tym został pochowany, zabity przez rozbójników w 1634 roku patriarcha grecki Jeremiasz Barbi, udający się do Rzymu przez Inowłódz. Na początku XX wieku dzięki staraniom tamtejszego proboszcza, dokonano gruntownej restauracji i przebudowy kościoła w stylu neogotyckim. Ufundowano sukienkę i koronę do cudownego obrazu Matki Boskiej Bolesnej, który tu znalazł schronienie z kościoła św. Idziego oraz trzy nowe neobarokowe ołtarze oraz dzwony: "Izydora" w 1898 roku i "Idziego" w 1914 roku.
• zespół klasztorny O.O. Filipinów w Studziannie Poświętnem - obecnie kościół parafialny p.w. św. Filipa Nareusza i Jana Chrzciciela. Wzniesiony w latach 1673 - 1674 drewniany kościół i klasztor, w którym od 1674 roku osiedli członkowie Oratorium św. Filipa Neri. W latach 1688 - 1724 wzniesiono tu nowy, murowany kościół klasztorny, konsekrowany w 1748 roku. W latach 1696 - 1698 powstał we wsi kościół p.w. św. Józefa, a około 1730 roku wzniesiono przy drewnianym kościele murowana kaplicę św. Anny. W XVIII wieku powstały mury opasujące cmentarz kościelny i dziedziniec kościelny, a około 1750 roku rozpoczęto wznoszenie nowego, murowanego klasztoru.

W 1820 roku kościół klasztorny staje się dodatkowo kościołem parafialnym. Wzgórze, na którym zlokalizowane jest założenie, podzielone jest murami na dwie części:

- cmentarz przykościelny z kościołem klasztornym,
- dziedziniec gospodarczy z zabudowaniami klasztornymi (na wschód od cmentarza).
Główne wejście na cmentarz znajduje się od zachodu, prowadząc przez plan o charakterze parkowym. Zaplanowane na osi założenie poprzedzone jest systemem schodów. W ich sąsiedztwie znajduje się figura Maryjna. Cmentarz kościelny otoczony został murem, zamykającym przestrzeń o kształcie zbliżonym do prostokąta, w którego centrum znajduje się kościół klasztorny. Od strony bramy prowadzi doń utwardzona płytami z piaskowca i brukiem kamiennym aleja. Brama główna flankowana jest przez dwie dzwonnice usytuowane w zachodnich narożnikach terenu. Kościół klasztorny jest budowlą barokową, orientowaną, wzniesioną na planie krzyża utworzonego z równych wysokością i szerokością: nawy prezbiterium i transeptu z kopuła na skrzyżowaniu naw.Przy nawie głównej znajdują się niższe nawy boczne, utworzone z rzędu kaplic, zaś przy prezbiterium piętrowe zakrystie. Budynek stanowią dwa skrzydła zestawione ze sobą pod katem prostym. W kościele oprócz bardzo cennego barokowego wyposażenia, znajduje się obraz przedstawiający Święta Rodzinę. Jest to obraz Matki Bożej Studziańskiej, nazywany również obrazem Matki Bożej Świętorodzinnej. Obraz przedstawia Świętą Rodzinę Nazaretańską, zgromadzoną przy stole podczas wieczerzy. Od XVII wieku stał się celem wielu pielgrzymek, w 1664 roku dokonało się tu cudowne uzdrowienie murarza Wojciecha. W styczniu 1671 roku prymas Mikołaj Prażmowski powołał specjalna komisję celem zbadania niezwykłych mocy obrazu i dekretem z 18 marca 1671 roku ogłosił obraz cudownym i zalecił publiczną cześć. Według przekazów pątnikami byli także królowie: Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan II Sobieski, który przybywał tu wielokrotnie. Po zwycięskiej odsieczy wiedeńskiej obdarzył kościół pięknym tureckim dywanem. Podarował również złoty kielich i krzyż kryształowy. Na przestrzeni XVII i XVIII wieku w latach wspaniałego rozwoju kultu obrazu Studzianna zaliczana jest do głównych sanktuariów w Polsce. W obecnych czasach nadal stanowi jeden z najważniejszych ośrodków kultu religijnego. Jedną z najważniejszych uroczystości w dziejach zespołu klasztornego była koronacja cudownego obrazu przez kardynała Stefana Wyszyńskiego przy współudziale metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły w sierpniu 1968 roku.

• kościół parafialny p.w. św. Królowej Polski w Spale - wzniesiony w 1923 roku drewniany kościółek, kaplica prezydentów RP z okresu międzywojennego ze stylizowanym wystrojem wnętrza. Powstał na życzenie Stanisława Wojciechowskiego. W kościele uwagę przyciągają witraże, projektu Jana Winiarza oraz drzeworyt w nastawie ołtarzowej wykonany prze rzeźbiarza z Istebnej. Przedstawia on św. Huberta, patrona myśliwych.
• kościół w Rzeczycy - p.w. św. Katarzyny, murowany, w stylu neorenesansowym, wzniesiony w latach 1889 - 1890 według projektu arch. Kornela Szrettera. W kościele zachowanych zostało wiele dział sztuki z dawnego kościoła drewnianego m.in.: obrazy szkoły weneckiej, "święta Rodzina", portrety ks. Woronicza i ks. J. Kitowicza.

Zamki:

• ruiny zamku w Inowłodzu - wybudowany przez Kazimierza Wielkiego między 1352 a 1370 rokiem. W zamku, aż do czasów najazdu szwedzkiego zamieszkiwali kasztelanowie, a później starostowie. Zamek był zbudowany z miejscowego piaskowca, o kształcie nieregularnego prostokąta, na wyniesionej terasie nadzalewowej Pilicy. Był niezwykle ważnym punktem obrony południowo - wschodniej części ziemi łęczyckiej i północnych kresów ziemi sandomierskiej. Funkcjonował przez kilka stuleci. Podczas Potopu Szwedzkiego budowla została zdobyta i nieodwracalnie zniszczona. Gmina Inowłódz w roku 2008 podjęła działania, mające na celu konserwację i utrwalenie ruin zamku, a także częściową rekonstrukcję wybranych elementów dawnej struktury oraz adaptację części z odrestaurowanych pomieszczeń.
  W wyniku realizacji inwestycji, z niszczejących murów, przykrytych ziemią i pokrytych roślinnością powstał zachowany w formie ”trwałej ruiny” zamek, który stał się niebywałą atrakcją turystyczną. Udało się nadbudować ściany, dokończyć budowę ośmiobocznej wieży oraz odtworzyć zejście do piwnic. Obecnie nad odnowioną budowlą góruje 11-metrowa wieża z tarasem widokowym. Całość otacza fosa, alejki, mosty oraz zieleń. 
  Utrwalone ruiny zamku stanowią element przestrzennej tożsamości gminy, a z uwagi na swą malowniczość i walory historyczno-dydaktyczne pełnią niezwykle istotną rolę w kulturowej i turystycznej aktywizacji regionu.

Zespoły dworsko - parkowe

• park w Rzeczycy - park dworski w zespole dworsko - parkowym założony prawdopodobnie w II poł. XVIII wieku. Pierwotnie zajmował powierzchnię 4,7 ha, obecnie jedynie 2,2 ha. W drzewostanie najcenniejsze są wiązy, które niestety już giną oraz dwa modrzewie europejskie, potężnych pomnikowych rozmiarów, dwa dęby szypułkowe, jesion wyniosły i lipa drobnolistna. Park ma charakter krajobrazowy, a jego architektura podporządkowana była prawdopodobnie dwóm elementom: krajobrazowemu, związanemu z korytem małej strugi, która przecina park i zbiornikami wodnymi oraz architektonicznemu, związanemu z rozebranym po ostatniej wojnie zabytkowym dworem. Obecnie park nosi imię I.J. Paderewskiego.
• park w Grotowicach - park dworski w zespole dworsko - parkowym, założonym na przełomie XVIII/XIX , zajmuje powierzchnię 4 ha. Położony na lewym stoku doliny Pilicy, co dodaje mu wiele uroku, jest parkiem o funkcji krajobrazowo-naturalistycznej. Park otaczają ze wszystkich stron drogi, graniczy z gruntami rolnymi. Wzdłuż części drogi południowej biegnie aleja grabowa. Druga aleja klonowa biegnie od dawnego dworku w kierunku południowo-wschodnim. Drzewostan stanowią drzewa mieszane z przewagą drzew liściastych. Styl historyczny parku nie został zmieniony. Sam drzewostan częściowo został przerzedzony w latach 1995 - 1996, ale aleja klonowa i grabowa nie uległy zmianie.
• park w Spale - o pow. 12 ha. W otoczeniu domów wczasowych "Łoś" i "Żubr" występuje park leśny, dalej w kierunku wschodnim zachowały się fragmenty parku zaprojektowane przez Franciszka Szaniora w stylu angielskim z przełomu XIX i XX wieku. Na obszarze parku występuje głównie drzewostan leśny z dominacją sosny, wyróżnianą czasami jako sosna spalska. Można też spotkać dęby szypułkowe, brzozę papierową, daglezję zieloną, kosodrzewinę, klon srebrzysty, orzech szary i czarny, dąb czerwony. Wiek drzewostanu jest znacznie zróżnicowany.

Zabytki techniki:

• Spała - most na Pilicy (wpisany do rejestru zabytków), wieża ciśnień z pompownią,
• Brudzewice - wiatrak i młyn,
• Fryszerka - młyn wodny,
• Stefanów - młyn wodny,
• Studzienna Młyńczyńsko - młyn wodny,
• Rzeczyca - młyn.

Miejsca pamięci

• Spała - pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej leśników i drzewiarzy,
• Anielin - szaniec majora Henryka Dobrzańskiego "Hubala",
• Poświętne - tablica pamiątkowa ku czci poległych partyzantów Gwardii Ludowej,
• mogiła zbiorowa partyzantów GL,
• mogiła na cmentarzy parafialnym,
• mogiły pojedyncze partyzantów oddziału majora "Hubal" na cmentarzu parafialnym,
• grób powstańców Karola Sygetyńskiego z 1863 roku.
• Inowłódz - tablica pamiątkowa w miejscu straceń oraz mogiła zbiorowa ofiar terroru na cmentarzu parafialnym,
• Rzeczyca - mogiła partyzancka na cmentarzu parafialnym.

Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny znajdują się nad Pilicą - w Spale, Inowłodzu czy w Żądłowicach resztki okopów i transzeje, a także umocnienia pozycyjne z czasów I wojny światowej. W Konewce znajduje się kompleks bunkrów budowanych w latach 1940 - 1941. Później zostały rozbudowane, lecz ich przeznaczenie i funkcja do końca nie są znane. Drugi kompleks bunkrów wybudowanych w 1944 roku na linii Pilicy ciągnie się od Koniecpola do Warki. Wraz z umocnieniami Wisły miały stanowić wał obronny przed Armią Czerwoną. Podczas ofensywy radzieckiej część z nich został wykorzystana w działaniach wojennych. Bunkry występują w Teofilowie, Inowłodzu, Brzegu, posiadają różne funkcje: amunicyjne, schrony, stanowiska dowodzenia, bunkry bojowe.