Wśród elementów i cech środowiska kulturowego szczególną uwagę zwraca Opactwo Cystersów w Sulejowie - Podklasztorze. Założone w 1176 r. Opactwo jest najcenniejszym i jednym z najstarszych zabytków późnoromańskich, należy do lepiej zachowanych obronnych założeń cysterskich w Europie. Wszystkie obiekty zespołu klasztornego o.o. cystersów są wpisane do rejestru zabytków. Zabudowania opactwa reprezentują różne style architektoniczne począwszy od późnoromańskiego kościoła i wschodniego skrzydła klasztoru z pierwszej połowy XIII w., przez elementy zespołu z XV-XVII w. Zabudowania zespołu klasztornego tworzą obszerny, nieregularny wielobok.
Sulejów
Walory kulturowe Sulejowa pozostają w cieniu monumentalnego opactwa. Sulejów przez ponad sześć wieków pozostawał w rękach zakonników, by w 1819 r. stać się własnością rządową. Ochroną konserwatorską objęty jest zespół neogotyckiego kościoła p.w. św. Floriana. Ponadto w okolicach Sulejowa znajdują się obiekty wpisane do ewidencji zabytków, które świadczą o powiązaniach historii osady z budową geologiczną obszaru. Wszakże to zasoby wapieni, margli, skał krzemionkowych i wapienno – krzemionkowych zdecydowały o powstaniu, już w średniowieczu, kamieniołomów wapienia, zaś w XIX w. zbudowano tutaj piece do wypalania wapna. Do dnia dzisiejszego przetrwały zaledwie ruiny zabytkowych pieców „Wiktor” i „Jan”, które wraz ze śladami po dawnej eksploatacji surowców skalnych kształtują interesujący zabytkowy krajobraz.
Współcześnie Sulejów funkcjonuje jako istotny element szlaku turystycznego, będącego sposobem do poznania długiej historii i tradycji miasta i okolic.
Bąkowa Góra
Bąkowa Góra to wzniesienie o wysokości 282 m n.p.m. położone w otulinie Parku, po zachodniej stronie Pilicy, z którego roztacza się widok na Dolinę Pilicy. Jest to miejsce o wybitnych walorach krajobrazowych i kulturowych. Wieś Bąkowa Góra znajduje się na wschodnim stoku wzniesienia i jest znana od XIV w. Drzewostan, znajdujący się na szczycie wzniesienia, to pozostałość parku podworskiego. Teraz ma on charakter typowo leśny. Wśród zadrzewienia starego parku znajdziemy ruiny zamku - rycerskiej siedziby obronnej wzniesionej na przełomie XIV i XV w., na miejscu starszego założenia obronnego przez rodzinę Bąków oraz dwór późnobarokowy wzniesiony przez Małachowskich w latach 1770-1780. Tuż poniżej szczytu wzniesienia znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy z XV w., przebudowany w XVII i XVIII w. Na dziedzińcu kościelnym stoi wybudowana w XVIII w. czworoboczna, murowana, dwukondygnacyjna dzwonnica z dzwonem z 1657 r.
Majkowice
Miejscowość położona w Dolinie Pilicy poniżej Bąkowej Góry, na uboczu. Jest to niewielka wioska pozornie nie rzucająca się w oczy. Niemniej jednak zainteresowany turysta od razu dostrzeże wyjątkowość i walor krajobrazowy tego miejsca, które ma bogatą historię. Dowodzą tego zachowane tu pamiątki minionych wieków. Wioska zachowała okolnicowy - średniowieczny układ rozplanowania wsi - zabudowania są położone wokół stawu. W południowej części wsi, przy głównej drodze, znajdują się ruiny renesansowego zamku wzniesionego przez rodzinę Majkowskich w połowie XVI w., później rozbudowanego. Zamek zbudowano z łamanego wapienia i cegły. Najlepiej zachowała się trzykondygnacyjna, narożna baszta; w przyziemiu na rzucie koła, w środkowej kondygnacji jest ośmioboczna, w najwyższej - kwadratowa; w ścianach strzelnice kluczowe i renesansowe ościeże okienne. Wokół ruin zamku znajdują się pozostałości parku przyzamkowego w postaci grupy potężnych dębów Quercus. Teren zamkowy przecina główna droga, którą będziemy się przemieszczać przejeżdżając przez Majkowice. Pozostałości parku przyzamkowego znajdują się po obu stronach drogi. W pobliżu ruin zamku i stawu znajdziemy również stare wierzby białe Alnu alba rozmiarów drzew pomnikowych. Nad brzegiem Pilicy usytuowana jest średniowieczna siedziba Nagodziców - ruiny zamku Surdęga . Do dziś zachowały się skromne, aczkolwiek jeszcze czytelne, pozostałości murowanej budowli – niski nasyp z widocznymi zarysami fundamentów. Wśród podmokłych łąk pomiędzy zabudowaniami wsi a Pilicą znajduje się pozostałość grodziska stożkowego. Gródek ma postać kolistego kopca, otoczonego szeroką fosą i zewnętrznym wałem obwodowym. Jest pozostałością obronnej siedziby rycerskiej.
Na walory kulturowe obszaru Sulejowskiego Parku Krajobrazowego składają się charakterystyczne elementy krajobrazu wiejskiego, stanowiące osobliwość Nadpilicza – kapliczki i krzyże przydrożne, często w otoczeniu zieleni oraz kapliczki nadrzewne, nieliczne już stare drewniane domy – pozostałości budownictwa ludowego, dominanty przestrzenne, a także powszechnie dostępne punkty i płaszczyzny widokowe a także liczne miejsca pamięci narodowej. Nadpilickie lasy noszą ślady licznych walk z czasów I i II wojny światowej; miejsca straceń ofiar terroru upamiętnione są obeliskami i tablicami pamiątkowymi m.in. w: Barkowicach Mokrych, Błogich Szlacheckich, Dąbrowie n/ Czarną, Lubiaszowie, Sulejowie, Zygmuntowie. Z czasów II wojny światowej zachowały się obozowiska stanowiące miejsce schronienie partyzantów. Wzdłuż całej linii brzegowej Pilicy i częściowo Luciąży ciągnie się pas poniemieckich umocnień obronnych z okresu II wojny światowej - Linia Pilicy(Piliza Stellung). W skład umocnień wchodzą: transzeje, okopy, rowy strzeleckie, stanowiska artyleryjskie, bunkry żelbetonowe typu „Tobruk” oraz bunkry amunicyjne.
Wszystkie zachowane elementy wraz z przeszłością historyczną stanowią o tożsamości Sulejowskiego Parku Krajobrazowego i jego najbliższego otoczenia.
W dziejach tego terenu znaczną rolę odegrała Pilica. Poza tym, że stanowiła oś historycznej przestrzeni kulturowej SPK, to już od XVI w. rzeka była wykorzystywana do spławów i żeglugi, m.in. dużymi szkutami spławiano zboże do Gdańska, a od XIX w. pływały pasażerskie parostatki.
Przez teren SPK prowadziły dwa historyczne szlaki kulturowe, które zbiegają się w Sulejowie Podklasztorzu – są to szlak cysterski i piastowska droga romańska. Na obu tych szlakach położony jest zespół pocysterski.
Wybrane obiekty zabytkowe Sulejowskiego Parku Krajobrazowego
1. Obiekty zabytkowe wpisane do rejestru konserwatora zabytków
a) Gmina Sulejów: Sulejów Podklasztorze, zespół klasztorny O.O. Cystersów, ul. Opacka 13
młyn z XVIII, (nr rej. 239)
wieża obronna tzw. Mauretańska z XVIw., (nr rej. 239),
wieża obronna tzw. Opacka z XVIw., (nr rej. 239),
kościół klasztorny z XIII w p.w. św. Tomasza Kantabryjskiego, (nr rej. 239),
klasztor z XIII w. (nr rej. 239)
budynek d. gorzelni z XVIII w (nr rej. 239),
budynek d. mieszkalny z XV w (nr rej. 239),
wieża obronna Attykowa z XVI w (nr rej. 239)
wieża obronna Muzyczna z XV/XVI w (nr rej. 239)
arsenał z XVI/XVII w (nr rej. 239),
wieża bramna tzw. Krakowska z XV w (nr rej. 239),
wieża bramna Rycerska z XVI w (nr rej. 239)
mury obronne XV/XVI w (nr rej. 239)
rekikty pałacu Opata z XVI w (nr rej. 238)
park przykościelny, (nr rej. 429),
stanowisko archeologiczne - cmentarzysko p. średniowieczne (nr rej. 429)
stanowisko archeologiczne - osada, wczesne średniowiecze (nr rej. 400)
b) Gmina Aleksandrów:
dwór XVIII/XIX w Dębowej Górze (nr rej. 255)
park XVIII/XIX w Dębowej Górze (nr rej. 378)
c) Gmina Ręczno:
stanowisko archeologiczne – cmentarzysko, III epoka brązu, Stobnica – Trzymorgi (nr rej.193),
stanowisko archeologiczne – osada, wiek różny (neolit/wczesna epoka brązu, mezozoik – neolit), Stobnica – Trzymorgi (nr rej.193)
Obiekty zabytkowe w ewidencji konserwatorskiej.
- a) Gmina Sulejów:
park z XX w., Winduga,
układ przestrzenny Winduga, przysiółek do XIII w.
układ przestrzenny – ulicówka, 1231 r. Barkowice Mokre,
cmentarz przy klasztorze O.O. Cystersów, Sulejów ul. Opacka 13,
- b) Gmina Aleksandrów:
układ przestrzenny XII w. Dąbrowa n/Czarną,
młyn z XX w., Dąbrowa n/Czarną
- c) Gmina Wolbórz:
cmentarz ewangelicki XIX w., Polichno,
cmentarz ewangelicki XIX w., Lubiaszów, w lesie
Stanowiska archeologiczne.
Dolina Pilicy wraz z pobocznymi dolinami posiada licznie zachowane ślady pradziejowego osadnictwa związane przede wszystkim z okresem kultury trzcinieckiej i łużyckiej (1500-400 p.n.e.), grobów kloszowych (400-125 p.n.e.), czy kulturą przeworską (250-375 p.n.e.). Najważniejsze skupiska stanowisk archeologicznych występują w rejonie Sulejowa (Owczary) oraz w gminie Ręczno (Stobnica).
Ogółem na terenie parku wyodrębniono 110 stanowisk archeologicznych (osady, ślady osadnictwa, cmentarzyska, obozowiska) ujętych w ewidencji konserwatora zabytków:
- gm. Aleksandrów – 46 obiektów, gm. Mniszków – 8, gm. Ręczno – 30, gm. Sulejów – 21, gm. Tomaszów Mazowiecki – 4, Wolbórz – 1
