Józef K. Kurowski, Hieronim Andrzejewski, Piotr Witosławski, Adam Świć, Piotr Wypych, Marcin Kiedrzyński
Bąkowa Góra - wieś znana od XIV w., położona około 6 km na północ od Przedborza, przy trasie do Sulejowa. Zabudowania wsi wspinają się na wschodni stok, górującego nad doliną Pilicy, wzniesienia o wysokości 282 m n.p.m. Wzgórze zbudowane jest z jurajskich wapieni i kredowych piaskowców. Skały te zalegają płytko pod utworami trzecio- oraz czwartorzędowymi i miejscami widoczne są na powierzchni. Piaskowcowe wyrobiska na szczycie wzniesienia porasta „parkowy” starodrzew z bogatym runem grądowym. W drzewostanie spotykamy m.in. dwustuletnie lipy, graby, wiązy i jesiony. Park jest wpisany na listę obiektów zabytkowych.
Panorama spod szczytu wzniesienia Bąkowej Góry należy do najpiękniejszych w Polsce Środkowej. Widoczne są: w kierunku pd.-zach. - Góra Chełmo (323 m n.p.m.), w kierunku pd. i pd.-wsch. - miasto Przedbórz oraz wzniesienia Pasma Przedborsko-Małogoskiego, w kierunku wsch. i pn. wsch. - dolina Pilicy, a za nią Diabla Góra (285 m n.p.m.) na Wzgórzach Opoczyńskich.
Ruiny rycerskiej siedziby obronnej, wzniesionej przez rodzinę Bąków, znajdują się na wschodnim stoku wzgórza, w pobliżu skraju lasu porastającego jego wierzchołek. Budowla powstała w końcu XIV lub na początku XV w., na miejscu starszego założenia obronnego. Została ona zbudowana z łamanego kamienia wapiennego, na planie prostokąta z trzema izbami w jednym trakcie, z wystającą kwadratową basztą przy środkowej izbie. Pod koniec XVII w. dwór został opuszczony i popadł w ruinę. Fundatorem obronnego dworu był Zbigniew Bąk lub jego syn o tym samym imieniu. Obaj należeli do wybitnych postaci Polski Jagiellonów.
Dwór późnobarokowy, wzniesiony przez Małachowskich, w latach 1770-1780, stoi na niewielkiej terasie, w pobliżu ruin siedziby Bąków. Murowany, parterowy budynek, zbudowany na planie wydłużonego prostokąta, przykryty jest gontowym dachem łamanym, tzw. polskim. Od frontu znajduje się wysunięty ganek, zwieńczony barokowym szczytem, wspartym na parach półkolumienek.
Ruiny średniowiecznego dworu obronnego i dwór szlachecki są obecnie prywatną własnością, można jednak uzyskać zgodę na ich zwiedzenie.
Kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy usytuowany jest na pn.-wsch. od dworu Małachowskich. Murowana świątynia została wzniesiona w XV w., a powiększona i przebudowana w XVII i XVIII w. Na dziedzińcu kościelnym stoi, wybudowana w XVIII w., czworoboczna, murowana, dwukondygnacyjna dzwonnica z dzwonem z 1657 r. z przedstawieniem Matki Boskiej i Ukrzyżowania oraz herbem Nałęcz.
Jednym z proboszczów miejscowej parafii był ks. Antoni Kraszewski, stryjeczny brat Józefa Ignacego Kraszewskiego. Pisarz był jego częstym gościem. Znalazł w okolicy inspirację dla powieści „Jelita – legenda herbowa”, osnutej wokół utrwalonej przez Jana Długosza legendy o Florianie Szarym – bohaterskim rycerzu z bitwy pod Płowcami w 1331 r. Jednym z bohaterów powieści jest Nikosza Bąk. Rycerz-rabuś z Bąkowej Góry, który najeżdża legendarnego Floriana Szarego, mającego siedzibę w zamku Surdęga w pobliskich Majkowicach.
Rezerwat Jawora - rezerwat florystyczny (utworzony w 1987 r. na powierzchni 88 ha), leżący niespełna 0,5 km na pn.-zach. od Bąkowej Góry. Obejmuje zróżnicowany fitocenotycznie fragment lasu, z dominacją grądu i mniejszym udziałem m.in. boru mieszanego, dąbrowy świetlistej, łęgów, olsu. Głównym przedmiotem ochrony jest bogata flora o dużym zróżnicowaniu ekologicznym. Do najcenniejszych gatunków występujących w rezerwacie należą m.in. zimoziół północny, buławnik wielkwiatowy, tajęża jednostronna, parzydło leśne, pełnik europejski, widłak wroniec.
Projektowany rezerwat Łęgi nad Pilicą - Nad Pilicą płynącą skrajem uroczyska Wilkowice rozwinęły się różnorodne zbiorowiska łęgowe, borowe i oraz grądowe, w których stwierdzono 40 gatunków drzew i krzewów. Projektowany na obszarze około 30 ha rezerwat posiada piękny, naturalny krajobraz, na który składają się: meandrująca Pilica, wyspa często zmieniająca swój kształt, zróżnicowany brzeg, jar uchodzący do rzeki, różnorodne typy siedliskowe lasu o swoistej strukturze drzewostanowej i fizjonomii
Majkowice - wieś leżąca 4 km na pn.-wsch. od Bąkowej Góry (dojazd ze Zbyłowic, około 2 km), założona przypuszczalnie około połowy XIII w. Z miejscowością związana jest utrwalona w kronikach Jana Długosza legenda o Florianie Szarym.
W okolicy wsi znajdują się relikty trzech zespołów mieszkalno-osadniczych, spośród których najlepiej zachowane są ruiny renesansowego zamku, na skraju podmokłej doliny Pilicy.
Ruiny renesansowego zamku znajdują się na południowym skraju wsi. Budowla została wzniesiona przez Majkowskich w połowie XVI w., później rozbudowana. Zamek zbudowano z łamanego wapienia i cegły. Najlepiej zachowała się trzykondygnacyjna, narożna baszta; w przyziemiu na rzucie koła, w środkowej kondygnacji ośmioboczna, w najwyższej - kwadratowa; w ścianach strzelnice kluczowe i renesansowe obramowania okien. Ruiny zamku są ogrodzone i mają prywatnego właściciela.
Nad brzegiem Pilicy usytuowana jest średniowieczna siedziba Nagodziców. Do dziś zachowały się nikłe pozostałości murowanej budowli – niski nasyp z widocznymi zarysami fundamentów.
Wśród podmokłych łąk, między zabudowaniami wsi a Pilicą znajduje się grodzisko stożkowe. Ma postać kolistego kopca, otoczonego szeroką fosą i zewnętrznym wałem obwodowym. Jest pozostałością obronnej siedziby rycerskiej. Pierwotnie prawdopodobnie istniała ciągłość zasiedlenia między grodziskiem a budowlą nad brzegiem Pilicy.
Łęg Ręczyński - ładnie położona nad Pilicą wieś letniskowa z miejscami noclegowymi.
Ręczno - pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1399 roku. We wsi znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem NP Marii Pocieszenia i św. Stanisława. Zbudowany w XVI lub na początku XVII w. na miejscu dawnego kościoła (pochodzącego prawdopodobnie z XIII w). Po pożarze w 1813 roku był odbudowany i później wielokrotnie przebudowywany, co zatarło jego stylowy późnogotycki charakter. We wsi znajduje się również kapliczka przydrożna murowana, czworościenna z rzeźbą ludową św. Jana Nepomucena. Przy wjeździe do wsi od strony północnej, na skraju lasu, znajduje się, pięknie położony ośrodek sportowy LZS. W Ręcznie corocznie odbywają się plenery malarskie.
Góra Czartoria - pokryte lasem wzgórze (o wysokości 270 m n.p.m.), zbudowane głównie z piaskowców kredowych. Jest to wydłużony ostaniec mezozoiczny (biegnący w kierunku Ręczno-Stobnica); skały kredowe zostały tu odsłonięte spod luźnych materiałów plejstoceńskich wskutek długotrwałych procesów denudacji i erozji. Na szczycie znajduje się stary kamieniołom.
Góra Czartoria jest najdalej na północ wysuniętym mezozoiczną formą Wzgórz Radomszczańskich i stanowi północną rubież Wyżyny Małopolskiej po lewej stronie Pilicy.
Rezerwat Wielkopole - istniejący od 1984 r. rezerwat chroni na powierzchni 42 ha cenny fragment naturalnego stanowiska jodły pospolitej u podnóża wzgórza Czartoria. Występujące w rezerwacie zespoły leśne, zwłaszcza wyżynny bór mieszany jodłowy posiadają wyróżniające się wartości przyrodniczo-leśne oraz naukowo-dydaktyczne. We florze na uwagę zasługują dwa gatunki górskie: widłak wroniec i kokoryczka okółkowa (KJK).
Łęki Szlacheckie - Pierwsza wzmianka o miejscowości Łęki Szlacheckie pochodzi z 1312 roku i dotyczy dostawy 33 koni bojowych dla króla Władysława Łokietka. Łęki Szlacheckie i okoliczne wioski były znane już w średniowieczu jako rejon hodowli koni, głównie dla wojska.
Zbiornik Cieszanowicki i okolice – zbudowany na rzece Luciąży w 71% znajduje się na terenie gminy Łęki Szlacheckie. Obrzeża zbiornika w większości znajdują się na obszarach leśnych. Miejscem atrakcyjnym turystycznie są także stawy rybne Dziepółć na rzece Luciąży w Bączkowicach. W dorzeczu Luciąży występują bobry. Od wschodu gmina graniczy z Sulejowskim Parkiem Krajobrazowym. Ciekawymi zabytkami w okolicy są kościół w Bęczkowicach oraz dworek w Trzepnicy.
Rozprza – do XIIIw. gród kasztelański i ważny ośrodek administracyjny, pierwsza wzmianka historyczna z 1065 r. Rozprza prawa miejskie otrzymała w 1372 roku, które utraciła w 1870 roku. Z czasem, ośrodek rozpierski zaczął podupadać na korzyść pobliskiego Piotrkowa. Ciekawym zabytkiem jest późnobarokowy kościół, stojący na miejscu starszego, drewnianego. Przy drodze z Rozprzy do Łochyńska wśród łąk znajdują się fragmenty grodziska pierścieniowego z IX – XIII w.
Mierzyn – średniowieczna wieś, z murowanym późnogotyckim kościołem z XVI w. Po zachodniej stronie wsi grodzisko z XII – XIII w. Założenie dworskie z XIX w.
Stobnica - wieś położona na trasie Ręczno-Przygłów. Przy głównej drodze znajduje się charakterystyczny kamienny drogowskaz. Malowniczości okolicy nadaje głęboka dolina Stobienki, która przecina występujące tu na powierzchni utwory jurajskie (iły i margle z muszlowcami) i kredowe (piaskowce i piaski), tworząc krajobraz o charakterze wyżynnym. W pobliżu szkoły rośnie okazała lipa drobnolistna (o obwodzie 468 cm), zaś w Stobnicy-Pile zobaczyć można pomnikowe: dęby szypułkowe (o grubości od 340 do 470 cm) i piękny jesion wyniosły (400 cm).
Projektowany rezerwat Struga Młynki i dolina Stobienki - cieki płynące przez lasy południowej części Lasów Lubieńskich łączą się i kierują do Stobienki, która w rejonie Trzech Mórg uchodzi do Pilicy. W dolinie Strugi Młynki przed laty reintrodukowano bobry, które znalazły tu korzystne warunki życia i dzisiaj jest to najcenniejsza ich ostoja w SPK. Powierzchnia projektowanego rezerwatu wynosi około 50 ha. Urozmaicony, otwarty krajobraz ponad doliną Stobienki, o wybitnych walorach biocenotycznych (korytarz ekologiczny!) i turystycznych, zasługuje na szczególną ochronę zwłaszcza przed grodzeniem i zabudową.
Trzy Morgi - wieś letniskowa położona nad Pilicą, w swojskim krajobrazie przy charakterystycznym zakolu Pilicy. Trzy Morgi były znane już w 1328 roku jako własność klasztoru Norbertanów w Witowie. Podczas II wojny światowej wieś została spacyfikowana. W pobliżu, w wysokopiennym borze sosnowym, znajduje się harcerski ośrodek wypoczynkowy. We wsi rosną godne ochrony cztery lipy drobnolistne, z których najgrubsza mierzy w obwodzie ponad 460 cm.
Projektowany rezerwat Bory nad Pilicą - w uroczysku Winduga nad Pilicą, w pobliżu miejscowości Przewóz występują interesujące, typowe dla Puszczy Pilickiej bory sosnowe (suche, świeże i mieszane), w których stwierdzono m.in. stanowiska gatunków roślin chronionych i zagrożonych: widłaków, gruszyczek i innych. Teren projektowanego rezerwatu (około 20 ha) jest obiektem badawczych i dydaktycznych UŁ.
Winduga nad Pilicą - to niewielka wieś nad rzeką, w przeszłości miejsce składowania i spławiania drewna. W pobliżu dawnej osady leśnej - cenna kolekcja starych dębów (do 340 cm w obwodzie), a wzdłuż krawędzi doliny Pilicy - charakterystyczna palisada dębów o wyróżniających się walorach krajobrazowych.
Biała – duża letniskowa wieś położona na krawędzi lewego brzegu doliny Pilicy. Nad rzeką znajdują się ośrodki wypoczynkowe. Przy skrzyżowaniu dróg, w sąsiedztwie kapliczki, rosną dwa dęby szypułkowe o obwodach 400 i 340 cm.
Kurnędz - dawna wieś rządowa z folwarkiem, położona niespełna 4 km na południe od Sulejowa. Posiada duży ośrodek kolonijny nad Pilicą. Na północ od Kurnędza znajdują się kamieniołomy, w których do 2002 r. eksploatowano na skalę przemysłową wapień. Skały te powstały w płytkim i ciepłym morzu górnojurajskim. Na obrzeżach kamieniołomu występują ciepłolubne gatunki roślin (np. driakiew żółta, lepnica wąskopłatkowa, krwiściąg mniejszy) oraz owadów.
Lubień - dawna puszczańska osada, obecnie duża wieś pięknie położona w sercu rozległych Lasów Lubieńskich. Na skraju polany i w głębi lasu - liczne stare drzewa, głównie dęby, najgrubszy z nich sięga niemal 5 m w obwodzie. Kilka lat temu usechł najokazalszy w tych lasach dąb szypułkowy (rosnący przy krzyżu). Mierzył on 565 cm w obwodzie i liczył około 300 lat. Fragment jego pnia jest eksponowany przed siedzibą Nadleśnictwa Łęczno. W kościele p.w. NMP znajduje się cenna polichromia oraz obrazy (Wniebowzięcie Matki Boskiej, św. Hubert), dzieła pędzla Józefa Mehoffera z okresu II wojny światowej. Lubień wyróżnia się tym, że to tu właśnie - w międzyrzeczu Pilicy i Luciąży - notuje się średnio raz na kilkanaście lat maksymalne w województwie sumy dobowe opadów atmosferycznych, przekraczające nawet 200 mm !
Łęczno - pierwotnie Lanchino, Lanczno, składało się z folwarku, rządowej osady leśnej i kolonii. W XIX w. istniała tu szkoła ogólna, początkowo jednoklasowa. Obecnie na terenie siedziby Nadleśnictwa Łęczno znajdują się resztki parku podworskiego z XVIII w. Cechy pierwotnego założenia uległy zatarciu. Rosną tu okazałe drzewa, m.in.: topola czarna (400 cm obwodu) i lipy drobnolistne (do 360 cm obwodu). Istnieje tu klub jeździecki prowadzący naukę jazdy konnej i przejażdżki po okolicy.
Projektowany rezerwat Kaleń - niewielkie uroczysko Kaleń k. Łęczna należy do najcenniejszych na terenie Sulejowskiego P.K. obiektów, reprezentujących przyrodę puszczańską. Ponad 160-letnie drzewostany dębowe (w zespołach dąbrowy świetlistej i grądu wysokiego) charakteryzują się wybitnymi walorami krajobrazowymi i florystycznymi. Kaleń jest także cenną ostoją faunistyczną; stwierdzono tu bogatą entomofaunę. Pamiątka lasu puszczańskiego w pełni zasługuje na ochronę w formie rezerwatu przyrody (KJK).
Sulejów - pierwsza wzmianka o Sulejowie pochodzi z 1145 r. Była to niewielka osada targowa przy przeprawie przez Pilicę. Istniała tu również komora celna i prawdopodobnie kościół. Losy tej miejscowości zostały związane z historią Cystersów na ziemiach polskich. W końcu XIII wieku Sulejów otrzymał prawa miejskie. Położenie na skrzyżowaniu dróg z Wielkopolski, Mazowsza i Małopolski, bogactwo surowców naturalnych (zasoby leśne, łatwo dostępne pokłady wapieni) oraz obecność klasztoru sprzyjały rozwojowi miasta i jego gospodarki. Eksploatacja puszczańskich lasów i przerób drewna oraz wypalanie wapna stało się głównym rzemiosłem mieszkańców Sulejowa. Najazd szwedzki, inne wojny oraz pożary przyczyniły się do znacznego zniszczenia miasta i zubożenia mieszkańców. W latach trzydziestych XVIII wieku rozpoczął się trwający ponad 150 lat regres miasta. W 1870 roku Sulejów utracił prawa miejskie, a w 1819 roku nastąpiła kasata klasztoru. W końcu XIX wieku odrodziła się lokalna gospodarka. Miasto stało się ważnym ośrodkiem przemysłu wapienniczego i drzewnego. Na początku XX w., po lewej stronie Pilicy powstał, górujący nad miastem neogotycki kościół p.w. św. Floriana. W 1927 roku Sulejów odzyskał prawa miejskie. Panoramę dawnego Sulejowa opisał w książce " Stare i nowe" urodzony tutaj Lucjan Rudnicki (1882 - 1968).
Sulejów - wapienniki - historia Sulejowa jest ściśle związana z geologiczną przeszłością tej ziemi. Występują tu wapienie, margle, skały krzemionkowe i wapienno-krzemionkowe. Wapień był i jest nadal materiałem budowlanym (jako kamienie wapienne, a także do produkcji wapna palonego, cementu, szkła itp.) jest też stosowany do wyrobu karbidu, sody i nawozów sztucznych. Godne szczególnej uwagi są wyróżniające się w staromiejskim krajobrazie, dwa zabytkowe piece do wypalania wapna. Są one usytuowane w sąsiedztwie drogi Piotrków-Kielce; „Wiktor” - po północnej stronie; „Jan” - po stronie południowej. Zbudowano je pod koniec XIX wieku. Były wówczas nowoczesnymi, czteropaleniskowymi, cylindrycznymi piecami, dzięki którym odrodziła się lokalna gospodarka. Sulejów stał się miastem przemysłowym, a w transporcie wydobywanego i przetwarzanego w pracach wapienia pomagała kursująca do lat 80. ub. stulecia kolej wąskotorowa Sulejów - Piotrków, zapewniająca także transport osobowy. Surowiec do nich brany był z pobliskich kamieniołomów, a drewno do palenia z pobliskich lasów. Piece „Wiktor" i „Jan" są jednym z najcenniejszych zabytkowych obiektów przemysłowych na terenie województwa i zostały wpisane do rejestru jako zabytki kultury materialnej.
Polanka - letniskowa zachodnia, część Sulejowa położona przy trasie Piotrków – Kielce, Lublin. Dawniej jedno z największych centrów rekreacyjnych nad Zbiornikiem Sulejowskim. Obecnie część ośrodków wczasowych uległo likwidacji. Polanka wyróżnia się bogatą kolekcją starych sosen o wybitnych walorach krajobrazowych, godnych ochrony w formie zbiorowego pomnika przyrody.
Cofka Zbiornika Sulejowskiego - strefa cofki obejmuje rozległy południowy obszar zbiornika wraz z ujściowym odcinkiem rzeki Luciąży. Duże wahania poziomu wody powodują okresowe znaczne odsłonięcia dna. Rozległe obszary cofki zajmują zbiorowiska roślinności szuwarowej (głównie szuwar trzcinowy i pałki szerokolistnej) oraz gęste kępy zarośli wierzbowych. Przy wyższym stanie wody wykształcają się zbiorowiska z rdestnicami, wywłócznikiem lub moczarką, ulegające zniszczeniu podczas letniego obniżenia lustra wody. Cofka stanowi najcenniejszą ostoję ornitologiczną na terenie SPK. Awifaunę wodno-błotną reprezentują rzadko obserwowane w Polsce Środkowej: rybitwa białoczelna, sieweczka rzeczna, bąk, kropiatka, perkozy, zimorodek, remiz i in.
Przygłów nad Luciążą - dawna osada, nadana w uposażenie klasztorowi w Sulejowie. Przygłów wspomniany jest w dokumencie z 1250 r. i w późniejszym potwierdzeniu posiadłości i przywilejów klasztoru z 1308 r. W połowie XVI w. wieś liczyła 23 osady, karczmę i młyn o trzech kołach. Z Przygłowa pochodziła Seweryna Szmaglewska (1916 –1992), polska pisarka, autorka m. in. „Dymów znad Birkenau”, która była świadkiem na procesie norymberskim. Wieś ma również obecnie charakter letniskowy.
Piotrków Trybunalski - jest największym miastem leżącym w zlewni rzeki Pilicy – liczy 85 tys. mieszkańców i położony jest w środkowej części Wyżyny Łódzkiej. Piotrków jest jednym z najstarszych miast w Polsce o znamienitej historii. Pierwsza wzmianka historyczna o mieście pochodzi z dokumentu księcia Leszka Białego z 1217 roku, o tzw. Kopiarzu Sulejowskim. Lecz osadnictwo na dzisiejszym terenie miasta pochodzi z IX –X wieku. Dogodne położenie Piotrkowa w centrum kraju oraz skrzyżowaniach ważnych traktów komunikacyjnych spowodowało iż Piotrków stał się miejscem częstych zjazdów szlacheckich i obrad duchowieństwa. I tak w latach 1354 – 1567 odbyło się w Piotrkowie 78 zjazdów i 38 Sejmów Walnych Koronnych. W latach 1442 – 1628 w kościele farnym odbywały się synody kościelne. W latach 1578 – 1792 obradował w Piotrkowie Trybunał Koronny ustanowiony przez Stefana Batorego.W latach 1656 – 1657 miasto przeżyło dwukrotny najazd szwedzki który przyniósł duże zniszczenia. Nie oszczędziły miasta w XVII i XVIII weku liczne pożary oraz epidemie. Po II rozbiorze Polski Piotrków został przyłączony do Cesarstwa Pruskiego, zaś po traktacie wiedeńskim w 1815 roku miasto przypadło Rosji Carskiej. W latach 1846 –48 przeprowadzono przez Piotrków pierwszą linię kolejową w Królestwie Polskim łączącą Warszawę z Wiedniem. Spowodowało to znaczny rozwój i ożywienie gospodarcze dla miasta. W 1867 roku ukazem carskim Piotrków stał się siedzibą guberni rosyjskiej. W okresie I Wojny Światowej Piotrków był ważnym ośrodkiem walki o niepodległość Polski – urzędowały tutaj : Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego i Komenda Legionów Polskich. Po odzyskani niepodległości Piotrków stał się siedzibą powiatu w nowym województwie łódzkim.
Miasto Piotrków Trybunalski posiada ponad 200 obiektów zabytkowych, najcenniejsze z nich to:
- gotycko-renesansowy zamek królewski zbudowany w latach 1511 – 1519;
- fragmenty murów miejskich – przy placu Kościuszki i kościele Jezuitów, w narożniku ulic Krakowskiego Przedmieścia i Garncarskiej;
- kościół farny św. Jakuba XIV – XV w. gotycki, z dwoma barokowymi kaplicami;
- barokowy kościół Jezuitów z XVIII w., oraz kolegium jezuickie;
- podominikański kościół św. Jacka i Doroty z XIV/XV w.;
- zespól klasztorny wraz z kościołem Dominikanek z XVII w.;
- klasztor Ojców Bernardynów wybudowany w 1624 roku;
- Kościół ewangelicki – dawniej kościół Pijarów XVIII w;
- zespół Wielkiej i Małej Synagogi XVIII/XIX w.;
- cerkiew prawosławna – poł.XIX w.;
Większość zabytków w mieście można zobaczyć wędrując szlakiem żółtym (PT 1572 y), zwanym „szlakiem okólnym po mieście i przedmieściach”o długości 15 km. Również szlak rekreacyjny znakowany kolorem zielonym (PT 1570z) pozwala nam poznać zabytki Piotrkowa i krajobraz kulturowy terenów podmiejskich.
Witów – wieś sięgająca początkami XII w. Jednym z ciekawszych zabytków w tej miejscowości jest kompleks poklasztorny Norbertanów - barokowy kościół p.w .św. Małgorzaty i pozostałości klasztorne opactwa. Pierwsze budowle norbertanów zostały zniszczone przez najazd tatarski w 1246 roku i przez pożar w 1265 roku. W średniowieczu opactwo zostało obwarowane murami obronnymi. Pozostałością z tego okresu jest późnogotycka baszta wjazdowa z około 1470 roku. W Witowie na cmentarzu parafialnym znajduje się drewniany kościółek cmentarny pw.św. Marcina sprzed 1657 roku. Innym cennym zabytkiem jest kapliczka z 1651 roku wystawiona przez opata Norbertanów na pamiątkę zwycięstwa polskiego oręża w bitwie pod Beresteczkiem. Przez Witów wiedzie szlak turystyczny oznakowany kolorem czerwonym (PT 22c ) zwany „Szlakiem Partyzanckim”.
Barkowice - we wsi, przy zakręcie znajduje się grupa starych lip (obwody najgrubszych przekraczają 330 cm w pierśnicy). Pod koniec XIX w. Barkowice były wsią rządową, która: „leży na wzgórzach zamykających dolinę Pilicy na lewo od drogi bitej z Piotrkowa do Sulejowa”.
Barkowice Mokre - wieś letniskowa przy stromej skarpie, wzniesionej około 25 m ponad taflę wody Zbiornika Sulejowskiego. Występują tu liczne parowy o stromych zboczach. Na dnie jednego z nich odkryto łupki bitumiczne, zaś badania archeologiczne przyniosły ciekawe odkrycia z pierwszego okresu osadnictwa. We wsi rośnie kilka okazałych drzew. Najgrubsze z nich to: lipa drobnolistna (około 511 cm obwodu) i dąb szypułkowy (388 cm). Poza wsią na krawędzi skarpy rosną m.in.: wiąz szypułkowy o obwodzie 365 cm i dąb szypułkowy (405 cm).W średniowieczu mieszkańcy dostarczali miód dla klasztoru sulejowskiego.
Koło - wieś leży pośród Lasów Kolskich, na potężnej polanie, posiadającej specyficzny krajobraz i klimat. Dawniej był tu folwark oraz karczma. W 1883 r. miejscowość liczyła ponad 400 mieszkańców. Wraz z folwarkami Uszczyn, Witów i Zalesice oraz z częścią obrębów leśnych Koło i Uszczyn w nadleśnictwie Piotrków od 1866 r. została przekazana pułkownikowi baronowi Korff. We wsi obserwować można piękne, tradycyjne elementy puszczańskiej architektury (budynki z drewna, zdobne okiennice i ganki). Rosną tu okazałe lipy, na okolicznych łąkach pożywienie zdobywają bociany gnieżdżące się przy gospodarstwach. Rodzimy krajobraz rolniczy powinien być chroniony przed agresywną urbanizacją!
Lubiaszów Nowy - niewielka wieś na wschodnim skraju Lasów Kolskich. W XIX w wieś wchodziła w skład posiadłości folwarku Golesze. Barwnie nakreślony krajobraz tej okolicy oraz bogaty opis miejscowych zwyczajów i tradycji zawarty jest w książce Krystyny Wieczorek pt. „Młyn na Stawkach”. Obecnie piękny, rodzimy krajobraz tej wsi zagrożony jest nieuporządkowanym rozwojem budownictwa letniskowego.
Rezerwat Lubiaszów - rezerwat utworzono w 1958 r. dla ochrony kilku zespołów lasów liściastych (m.in różne postacie grądów) i mieszanych (wyżynny bór mieszany i in.) z licznym udziałem jodły. Łącznie wyróżniono tutaj 10 zbiorowisk roślinnych. Rezerwat należy do najważniejszych i największych obiektów chronionych w Puszczy Pilickiej, a jego powierzchnia od 1984 r. wynosi 202 ha. Zachowały się tu wielogatunkowe, stare drzewostany, w tym najcenniejsze w Polsce Środkowej, naturalne stanowisko gatunku górskiego - jodły pospolitej (przy północnej granicy zasięgu), kolekcja 200-letnich dębów szypułkowych oraz grupa 140-letnich modrzewi polskich. Najstarsze jodły liczą 150 lat, a ich rozmiary są imponujące: do 37 m wysokości i do 3 m w obwodzie. W bogatej, różnorodnej i dobrze zachowanej florze zielnej rezerwatu stwierdzono kilkanaście gatunków roślin chronionych, m.in. trzy gatunki widłaków, storczyki, orlik pospolity, lilię złotogłów, bluszcz pospolity i barwinek pospolity. Rezerwat posiada wybitną wartość przyrodniczo-leśną, naukowo-dydaktyczną (istnieją tu stałe powierzchnie badawcze UŁ) i krajoznawczą. Lubiaszów - jeden z najcenniejszych rezerwatów w województwie łódzkim w pełni zasługuje na włączenie do europejskiej sieci Natura 2000 - jako reprezentatywnego obiektu dziedzictwa przyrodniczego niżowej Polski.
Bronisławów - ujęcie wody ze zbiornika zaporowego na Pilicy umożliwia jej pobór i pompowanie do wodociągu Sulejów-Łódź. Obecnie średni pobór wody ze zbiornika wynosi około 50 tys. m3 na dobę. Woda tłoczona jest do stacji uzdatniania pod Łodzią, a następnie rozprowadzana do sieci wodociągowej w mieście. Jakość tej wody, niestety nie najlepsza, zależy przede wszystkim od stanu gospodarki wodno-ściekowej w dorzeczu Pilicy i od przestrzegania zasad obowiązujących w strefie ochrony sanitarnej Zbiornika Sulejowskiego. Konsumenci tej wody z wielką nadzieją oczekują na urzeczywistnienie głośnego w województwie programu „Pilica”, który ma doprowadzić do poprawy jej jakość. W pobliżu ujęcia rozbudowana jest sieć obiektów turystyki wodnej i rekreacji z zapleczem noclegowym i gastronomicznym.
Zbiornik Sulejowski - zbiornik retencyjny na Pilicy powstał w 1973 roku. Tamę piętrzącą wodę wybudowano w Smardzewicach na 136,3 km rzeki Pilicy od jej ujścia. Zbiornik (ujęcie w Bronisławowie) stanowi ważne źródło wody pitnej dla Łodzi. Zalew służy również celom ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki rybackiej oraz wytwarzania energii elektrycznej. Istniejąca baza turystyczna, m.in. w Bronisławowie, Borkach, Treście, Zarzęcinie i Polance, stwarza dogodne warunki dla rozwoju turystyki i rekreacji. Niestety lokalizacja niektórych ośrodków wczasowych oraz działek w strefie ochrony sanitarnej Zbiornika Sulejowskiego oraz nieuporządkowana gospodarka ściekowa stanowi zagrożenie dla czystości wód i gleb. W Bronisławowie oraz przy zaporze znajdują się przystanie żeglarskie. Z położonych na wysokim lewym brzegu Barkowic Mokrych rozpościera się szeroka panorama Zbiornika. W wodach występują: leszcz, płoć, szczupak, krąp, okoń, sandacz oraz rzadziej odławiane: brzana, węgorz, lin, koza złotawa i in. Roślinność strefy litoralu jest słabo wykształcona ze względu na stosunkowo duże wahania poziomu wody – nawet do 2,5 m w cyklu letnim. Pojemność użytkowa Zbiornika Sulejowskiego wynosi 61 mln m3 a całkowita przy maksymalnym piętrzeniu 95 mln m3. Przy rzędnej piętrzenia 166,6 m n.p.m. powierzchnia lustra wody wynosi prawie 22 km2, średnia głębokość 3,4 m a maksymalna 15 m.
Swolszewice Duże – Działy - znana wieś letniskowa, dawna posiadłość biskupów kujawskich wzmiankowana już w 1412 r. Pod koniec XIX w. była tu osada leśna i karczma. We wsi przy drodze rośnie grupa dziesięciu okazałych modrzewi europejskich o obwodach od 150 cm do 260 cm.
Swolszewice Małe - Iłki - wieś letniskowa. Pod lasem, (po lewej stronie drogi), znajduje się ferma strusi afrykańskich.
Borki - Popularny ośrodek wypoczynkowy „Borki” w Swolszewicach Małych - Trzcińcu. We wsi rośnie okazały dąb szypułkowy, mierzący niespełna 4 m w obwodzie.
Nagórzyce - leżące obecnie w granicach administracyjnych Tomaszowa Mazowieckiego stanowiły niegdyś posiadłości biskupią. Już w XV w. istniała tu parafia i drewniany kościół. W XVII wieku został on zrujnowany i zamknięty, a wieś włączono do parafii Wolbórz. Pod koniec XIX były tu trzy osady leśne i karczma, a wieś liczyła blisko 400 mieszkańców. Do roku 1975 znajdowała się tu siedziba Nadleśnictwa Nagórzyce.
Groty Nagórzyckie – groty i ich okolice prezentują piękny krajobraz wyżynny, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w lokalnych nazwach: Podgórze, Pocieszna Górka, Groty. Wysoka krawędź doliny Pilicy (do 175 m n.p.m.) jest przecięta parowami. Wychodnie skał mezozoicznych widoczne są na granicy doliny i wysoczyzny, na skraju lasu. Występujący tu piaskowiec kredowy był pozyskiwany do hut szkła w Piotrkowie Trybunalskim w XVIII i XIX w. W wyniku eksploatacji tej miękkiej skały powstały komory, wnęki i korytarze, przypominające naturalne groty. Groty Nagórzyckie są pomnikiem przyrody. Ze względu na grożące niebezpieczeństwo (zawalenia się!) Groty nie są udostępnione dla celów turystycznych.
Skotniki - wieś w gminie Aleksandrów, leżąca 15 km na pn. od Przedborza, na pograniczu doliny Pilicy i Wzgórz Opoczyńskich. We wsi m.in. kościół parafialny z XVIII w. oraz dwór z XVI w. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP został pierwotnie wzniesiony w XVI w. Obecny kościół, drewniany, konstrukcji zrębowej pochodzi z XVIII w. Późnorenesansowy dwór, jednopiętrowy, podpiwniczony, został wzniesiony z kamienia i cegły w XVI w., a następnie przebudowany. Zniszczony na początku ubiegłego stulecia, obecnie odbudowany. Dwór otoczony jest zabytkowym parkiem, który niestety ulega dewastacji.
Na skraju doliny Pilicy rośnie, około 350-letni dąb szypułkowy o obwodzie pnia 665 cm, najokazalsze drzewo w Sulejowskim PK.
Diabla Góra - wzgórze (285 m n. p. m.) leżące pomiędzy Skotnikami i Skórkowicami zbudowane z jurajskich piaskowców z okazałymi blokami skalnymi na stokach. Jest to jedna z zachodnich kulminacji Wzgórz Opoczyńskich. Dla ochrony wartości przyrodniczo-krajobrazowych w 1988 r. na powierzchni 159 ha utworzono rezerwat przyrody o nazwie Diabla Góra. W rezerwacie rośnie bór dębowo-sosnowy, którego drzewostan pochodzi głównie z samosiewu, odrośli i uprawy. Pierwotne lasy zostały wyrugowane w związku z rozwojem hutnictwa żelaza i rolnictwa. Występują tu chronione gatunki roślin: widłaki, pomocnik baldaszkowy, mącznica lekarska oraz rzadkie gatunki porostów, m.in. brodaczki.
Oprócz wartości przyrodniczych wzgórze posiada również znaczenie historyczne. Toczyły się tutaj walki zbrojne: w 1844 r. – w czasie powstania chłopskiego na Kielecczyźnie; w 1863 r. powstanie styczniowe oraz podczas II wojny światowej - walki partyzanckie Armii Krajowej i Armii Ludowej.
Skarpa w Szarbsku - malownicza, wysoka, piaszczysta skarpa położona na zach. od miejscowości Szarbsko. Koryto Pilicy ma tu charakterystyczne zakole, a jej ostatni łuk tworzy tę wysoką skarpę. Wysokie brzegi porastają bory sosnowe. Nieopodal w miejscowości Szarbsko znajduje się stary dwór i park podworski z początku XX w. W parku i w okolicy wsi rośnie grupa okazałych drzew; m.in. lipa drobnolistna (350 cm obwodu) oraz stare dęby szypułkowe o obwodach dochodzących do 350 cm.
Kalinków - malowniczo położona, na uboczu tras turystycznych, jedna z ostatnich wsi ze znaczną liczbą starych drewnianych chat z początku XIX w. Oryginalne domy z grubo ciosanych bali, często z wejściem w ścianie szczytowej są, niestety, zanikającym elementem architektonicznym w krajobrazie nadpilckim. Znajduje się tu również zabytkowa kapliczka, z 1834 r., z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego.
Dębowa Góra - wieś położona na krawędzi doliny Pilicy. Jest tu niewielki park podworski w stylu krajobrazowym z połowy XVIII w. Park ma kształt prostokąta, w którego południowej części stoi piękny murowany dwór. Jest to dawny dwór myśliwski. Wzdłuż drewnianego płotu, wyznaczającego południową granicę parku rośnie rząd starych lip drobnolistnych, o obwodach od 280 do 500 cm. Na skarpie w północnej części parku rosną sosny, modrzewie i robinie. Przy drodze do dworku rośnie klon zwyczajny o obwodzie 395 cm, a nieco dalej, okazały jesion wyniosły o obwodzie 333 cm.
Dąbrowa nad Czarną - malowniczo położona wieś nad Czarną Maleniecką. Znajduje się tu kościół parafialny sprzed 100 laty pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Opodal, wśród starych drzew, znajduje się dwór w stylu polskim. Nad Czarną, kilkaset metrów na południowy wschód od mostu, znajduje się drewniany młyn wodny z początku XX wieku. Wieś słynęła z tradycyjnego rzemiosła, przede wszystkim garncarstwa.
Około 1 km na zachód od Dąbrowy, nad Czarną położona jest niewielka, śródleśna osada - Piła. Do dziś zachowały się tu resztki urządzeń służących niegdyś do wykorzystywania siły rzeki do napędzania maszyn tartaku. W sąsiedztwie rosną dwa okazałe dęby szypułkowe – pomniki przyrody - o obwodach 545 cm i 440 cm.
Rzeka Czarna Maleniecka - jest to jedna z najpiękniejszych i najbardziej naturalnych rzek regionu. Rzeka ma obecnie ogólną III klasę czystości, choć pod względem zawartości substancji biogennych mieści się nawet w I klasie czystości. Od dwudziestu lat istnieje projekt utworzenia rezerwatu rzecznego. Obecnie proponuje się utworzenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego obejmującego jej dolny odcinek w granicach SPK. Dolina rzeki jest niestety zagrożona nadmierną zabudową i natrętnym grodzeniem, aż do koryta.
W dolinie rzeki występuje bogata i różnorodna roślinność wodna, szuwarowa, torfowiskowa, łąkowa, murawowa (murawy napiaskowe, jałowczyska) i leśna (łęgi, olsy, bory, grądy). Od niemal 20 lat utrzymują się tu bobry.
Naturalne walory rzeki Czarnej i jej doliny sprawiły, że została ona wytypowana do włączenia, na całym odcinku – od źródeł, w woj. świętokrzyskim, do ujścia - (na powierzchni 3075 ha) do europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000.
Starorzecza nad Pilicą - na odcinku pomiędzy ujściem Czarnej Malenieckiej (Koneckiej) do Pilicy a przedmieściem Sulejowa znajduje się 225 - hektarowy kompleks starorzeczy, szuwarów, torfowisk niskich, zarośli wierzbowych, łęgów jesionowo-olszowych i wierzbowych oraz olsów, którym towarzyszą różnorodne postacie łąk i pastwisk, często porzucanych i podlegających spontanicznej sukcesji. Ten fragment doliny rzeki, porośnięty bujną roślinnością stanowi cenne refugium faunistyczne, pełni także poważną rolę w oczyszczaniu wody płynącej do Zbiornika Sulejowskiego. Powinien on być włączony, wraz z podobnym, ale znacznie większym kompleksem (1150 ha), przylegającym do Pilicy (na odcinku Skotniki - ujście Czarnej) do obszaru Doliny Czarnej zgłoszonego do sieci Natura 2000.
Jaksonek - we wsi, położonej wzdłuż ruchliwej drogi Sulejów-Kielce, zachowały się resztki tradycyjnej zabudowy. Od zachodu i północy wieś graniczy z rozległym kompleksem lasów dębowych, w których dominują siedliska grądu i świetlistej dąbrowy. Tu na terenie leśnictwa Jaksonek rośnie dwanaście dębów bezszypułkowych i mieszańców znajdujących się w rejestrze pomników przyrody. Na północ od wsi, wśród pól, rośnie dąb szypułkowy o grubości 327 cm. Okazałe dęby napotkamy też na skraju lasu w sąsiedztwie tablicy informacyjnej Sulejowskiego PK.
Rezerwat Jaksonek - rezerwat leży na zboczu doliny Pilicy oraz na wysoczyźnie, w pobliżu Taraski. Został on utworzony w 1984 r. jako rezerwat chroniący naturalne stanowisko reliktu polodowcowego - zimoziołu północnego. Następnie został powiększony (do niespełna 80 ha) w celu ochrony ostatniego w Lesie Jaksońskim, dobrze zachowanego płatu dąbrowy świetlistej, zespołu dawniej rozpowszechnionego w okolicach Sulejowa. Rezerwat jest także cennym obiektem dydaktycznym i krajoznawczym. To naturalny model ilustrujący zróżnicowanie gleb, zbiorowisk roślinnych i flory, począwszy od doliny Pilicy, poprzez terasę nadzalewową i zbocze doliny, po krawędź i wysoczyznę. Występuje tu 5 zespołów leśnych, są to: bory sosnowe świeże, bory mieszane, grądy i dąbrowa. W lesie zachowały się ponad 130-letnie sosny, niektóre z nich posiadają oryginalne sylwetki, ich pnie często są rozdwojone, niektóre okazy „lirokształtne”. Najokazalsze drzewa osiągają w obwodzie 320 cm.
Sulejów - Kopuły - na południowy wschód od Sulejowa, w pobliżu Pilicy, rozciąga się obszar intensywnej w przeszłości eksploatacji wapienia. Kilka wieków działalności wydobywczej zorganizowanej (istniała nawet kolejka do przewozu surowca) i zupełnie „dzikiej” doprowadziło do powstania niezwykłego krajobrazu, pełnego rozległych i głębokich zagłębień, małych dołów, stromościennych skarp, hałd z usypanego nadkładu i rumoszu wapiennego. Obszar, na którym występują te zjawiska ma powierzchnię około 50 hektarów. Godnymi obejrzenia są dawne kamieniołomy wapienia (z okresu średniowiecza), poza wartościami historycznymi, posiadają one cenne walory krajobrazowe i edukacyjne. Wydobywanie wapienia na większą skalę zakończono 30-40 lat temu, lecz jeszcze i obecnie w kilku miejscach pozyskiwany jest on w niewielkim zakresie. Dzięki temu możemy tu obserwować pełną gamę faz rozwojowych muraw nawapiennych - od pionierskich luźnych muraw inicjujących sukcesję na nagich skałach, przez zarośla z bogatą roślinnością murawową, do terminalnych faz rozwoju zbiorowiska pod okapem drzew. Kserotermiczną florę reprezentują tu m.in.: goździcznik wycięty, ostrożeń krótkołodygowy, jaskier bulwkowy, posłonek rozesłany, dziewięćsił pospolity, przetacznik kłosowy, chaber nadreński.
Sulejów - Podklasztorze - pierwsi cystersi przybyli nad Pilicę z Burgundii w 1177 r., w rok po fundacji założonej przez króla Kazimierza Sprawiedliwego. Opactwo jest malowniczo położone ponad doliną rzeki i należy do lepiej zachowanych cysterskich budowli w Europie, jest zespołem architektonicznym o charakterze obronnym z kościołem romańskim z 1232 r. Budynki klasztorne i obwarowania z pięknymi basztami i wieżami (do 34 m wysokości), posiadające najpierw znamiona gotyckie były kilkakrotnie podnoszone z ruin. W latach 70-tych ub. wieku rozpoczął się remont i adaptacja znacznej części dawnego opactwa na obiekt wczasowy, obecnie hotelowy. Atmosfera turystycznego obiektu i niektóre urządzenia nie harmonizują z klimatem średniowiecznych murów i historyczną refleksją. Najcenniejszym zabytkiem zespołu jest romański kościół p.w. NMP i św. Tomasza Becketa. Jest on zbudowany z piaskowca szydłowieckiego i posiada formę trójnawowej bazyliki, a swym planem nawiązuje do burgundzkich świątyń cysterskich. Romański portal główny jest wbudowany w wyodrębniony architektonicznie występ. Dobrze zachowany, wspaniały kapitularz sulejowski (z połowy XIII w.) jest pomieszczeniem zbudowanym na rzucie kwadratu, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o czterech przęsłach, wspartym na jednej tylko kolumnie. W murach poklasztornych znajduje się muzeum PTTK.
W rejonie Sulejowa Pilica przełamuje się przez obszar wysoczyznowy, wcinając się na głębokość 30 m i odsłaniając w licznych miejscach górnojurajskie wapienie. Pomiędzy Sulejowem a Podklasztorzem - na prawym skrzydle doliny Pilicy oraz na stokach Radońki, na wychodniach wapieni jurajskich zachowały się cenne fragmenty kwietnych muraw "stepowch", godnych ochrony przed zarastaniem i zabudową. We florze muraw kserotermicznych dominują rośliny siedlisk ciepłych i bardzo dobrze nasłonecznionych. Są to m.in: „stepowe” gatunki traw, szałwia łąkowa i okręgowa, dziewanna firletkowa, czyścica drobnokwiatowa, chaber driakiewnik i nadreński, głowienka wielkokwiatowa, driakiew żółtawa, dziewięćsił pospolity i macierzanka (KJK).
Projektowany rezerwat Prucheńsko - głównym celem ochrony fragmentu lasu (około 23 ha) położonego przy starym trakcie nadpilickim (prowadzącym z Sulejowa do Zarzęcina) jest zachowanie zbiorowisk grądowych z bogatą florą ciepłolubną. Stwierdzono tutaj m.in. stanowiska gatunków roślin regionalnie zagrożonych, np. dzwonecznika wonnego i pluskwicy europejskiej.
Błogie Rządowe - jest to wieś położona nad doliną niewielkiego cieku, zwanego Bługą. W 1470 roku kupione (za pozwoleniem króla Kazimierza Jagiellończyka) przez klasztor sulejowski. W 1827 roku żyło tu ponad 300 mieszkańców w 42 domach. Obecnie jest to duża, typowo rolnicza wieś
Zarzęcin - stara śródleśna wieś pięknie położona na wysokim, prawym brzegu Zbiornika Sulejowskiego. Niestety w wyniku parcelacji gruntów, a zwłaszcza nadmiernego zagęszczenia zabudowy letniskowej nastąpiło, zubożenie naturalnego krajobrazu otwartych przestrzeni. W południowej części wsi, znajduje się pomnik poświęcony mieszkańcom Zarzęcina, którzy zginęli w czasie II wojny światowej, między innymi: w obronie Warszawy oraz w obozach Gross-Rossen i Rawensbrück i pod Monte Cassino.
Rezerwat Błogie - teren rezerwatu to kompleks cienistych grądów, borów mieszanych i łęgów o powierzchni 69,5 ha. Głównym przedmiotem ochrony w rezerwacie jest populacja jodły pospolitej, która występuje we wszystkich stwierdzonych tu zbiorowiskach leśnych i bardzo dobrze się odnawia. Obiekt ten posiada również wybitne walory krajobrazowe: istnieje tu prawie 200-letnich starodrzew dębowo-sosnowy - piękny puszczański las.
Rezerwat Gaik - istniejący (podobnie jak Błogie i Twarda) od 1976 r. rezerwat chroni na powierzchni niespełna 33 ha różnorodne postacie grądu subkontynentalnego z 200-letnimi drzewostanami dębowymi. Gaik jest typowym przykładem lasu puszczańskiego o wybitnych walorach przyrodniczych i krajoznawczych. Występuje tu bogata i zróżnicowana flora (250 gatunków roślin naczyniowych) oraz fauna, zwłaszcza awifauna (gnieździ się tu blisko 50 gatunków ptaków).
Rezerwat Twarda - rezerwat o powierzchni 23,5 ha chroni fragmenty wielogatunkowych lasów grądowych i borów mieszanych dębowo-jodłowych z interesującą, barwną florą. Rezerwat Twarda, podobnie jak Błogie, dokumentuje naturalne stanowisko jodły przy północnej granicy zasięgu geograficznego
Karolinów - wieś letniskowa nad Zbiornikiem Sulejowskim leżąca na polanie otoczonej głównie drzewostanami sosnowymi. Karolinów należał niegdyś do dóbr Trzebiatowa. Pod koniec XIX wieku było tu 11 domów, 59 mieszkańców. Obecnie powstaje tu niemal zwarta zabudowa letniskowa. Istnieje tu ponadto osada leśna „Tur”. Na jej terenie występuje grupa dębów szypułkowych o grubościach do 350 cm.
Twarda - pierwsze informacje pisane o tej miejscowości pochodzą z 1367 r. Wtedy to w Wolborzu biskup Zbilut przekazał las Twarda Stanisławowi Szczedrzykowiczowi w celu osadzenia wsi na prawie niemieckim. Pod koniec XIX wieku Twarda liczyła około 400 mieszkańców, był tu również młyn. Obecnie dzięki rozwijającej się agroturystyce ta rolnicza wieś zyskuje miano letniskowej.
Tresta - wieś letniskowa nad zatoką Tresta, nad którą zbudowano przystań. Przy drodze ze Smardzewic znajduje się kościółek pod wezwaniem św. Wacława przeniesiony tu kilka lat temu z Tomaszowa Maz. Oryginalna drewniana świątynia powstała w 1781 roku we wsi Tobiasze i miała konstrukcję zrębową. Do Tomaszowa kościółek przeniesiono w 1826 r. Obecnie ściany zbudowane są z czerwonej cegły, zachował się natomiast drewniany dach i wyposażenie kościoła.
Smardzewice - duża wieś położona przy przełomowym odcinku doliny Pilicy na skraju rozległych kompleksów leśnych. Pilica wcina się tu w utwory kredowej Niecki Tomaszowskiej. Na powierzchni ujawniają się mezozoiczne piaski, piaskowce i gezy margliste. Dolina jest wąska, a zbocza strome i poprzecinane parowami. Nieznaczna szerokość doliny Pilicy na jej przełomowym odcinku pod Smardzewicami była jedną z przyczyn lokalizacji w tym miejscu zapory Zbiornika Sulejowskiego.
Smardzewice znane od 1412 roku należały do włości biskupów kujawskich. Na początku XVII w. mieszkańcy wybudowali tu kaplicę, a w 1621 roku biskup Paweł Wołudzki wzniósł drewniany kościół i kilkanaście lat później osadził w nim Franciszkanów. W latach 1683-1699 wzniesiono barokowy kościół pod wezwaniem św. Anny, zaś w 1726 ukończono budowę klasztoru. Tworzy on wraz ze ścianą kościoła zamknięty dziedziniec zwany wirydarzem. Smardzewice są jednym z najprężniejszych ośrodków kultury opoczyńskiej. Szczególnie bogate i charakterystyczne są stroje oraz wytwory sztuki ludowej. Na miejscowym cmentarzu spoczywa, urodzony w Smardzewicach, Seweryn Dziubałtowski (1883-1944) - profesor botaniki na SGGW. Również z tej miejscowości pochodził inny polski botanik-leśnik - profesor Jakub Tomanek (1902 -1975). Na skraju wsi, znajduje się siedziba Nadleśnictwa Smardzewice.
OHŻ Książ - kilka kilometrów na wschód od Smardzewic w Książu, zlokalizowany jest Ośrodek Hodowli Żubrów im. Prezydenta Ignacego Mościckiego. Obiekt ten podlega Kampinoskiemu Parkowi Narodowemu. Jest tu prowadzona zamknięta hodowla żubrów linii białowieskiej. Od wiosny 2003 roku obiekt jest udostępniony do celów turystycznych.
Biała Góra - w kopalni „Biała Góra” wydobywane są piaski serii białogórskiej, pochodzenia dolnokredowego. Utwory te odznaczają się one bardzo wysoką zawartością kwarcu (do 99%), stąd też, jako doskonałej jakości surowiec, znajdują zastosowanie w przemyśle szklarskim.
Małe Groty - wychodne piaskowców kredowych, takich samych jak w Nagórzycach. „Małe Groty” są mniej efektowne, lecz położone w bardziej ustronnym miejscu i bliżej Pilicy, tworzą oryginalną scenerię. Niegdyś Pilica płynęła przy samych skałach, a eksploatowany surowiec skalny był bezpośrednio przeładowywany na tratwy flisackie.
Niebieskie Źródła - rezerwat krajobrazowy (utworzony w 1961 r. na powierzchni niespełna 29 ha) leżący na terasie doliny Pilicy, w administracyjnych granicach Tomaszowa Maz. Jest to najszerzej znany i najczęściej odwiedzany rezerwat w Polsce Środkowej.
Głównym przedmiotem ochrony jest zespół wywierzysk, pięknych źródeł krasowych, wraz z rozlewiskami utworzonymi przez kanały odpływowe i towarzyszące im biocenozy leśne, zaroślowe, szuwarowe, wodne. Wywierzyska znajdują się w południowo-zachodniej części rezerwatu. Źródła biją (z wydajnością około 80 l/sek.) w dnie w dwóch nieckowatych akwenów, około 2,5 m i 4,5 m pod powierzchnią wody. Źródlana woda ma temperaturę 8,8-9,8 0C i dużą przeźroczystość - doskonale widoczne jest piaszczyste dno zbiorników z pulsującymi źródłami. Turkusowa barwa źródeł jest wynikiem odbicia promieni świetlnych od białego dna i pochłonięcia części ich widma przez grubą warstwę wody. Obserwowane zmiany niebiesko-zielonego odcienia wody związane są ze zmiennym nasłonecznieniem dna zbiorników. Wody Niebieskich Źródeł wypływają ze szczelin silnie skrasowiałych górnojurajskich wapieni. Kras Niebieskich Źródeł ma charakter kopalny - wypreparowany w holocenie przez erozję spod osadów lodowcowych.
Obrzeża rozlewisk i kanałów odprowadzających wodę ze źródeł do Pilicy porasta łęg jesionowo-olszowy, na trzech rozległych wyspach dominuje ols. Flora rezerwatu obejmuje prawie 400 gatunków roślin naczyniowych, m.in. grzybienie białe, narecznicę grzebieniastą, nasięźrzał pospolity, rzeżuchę niecierpkową, turówkę wonną. Przed laty w rezerwacie introdukowano cis pospolity, różanecznik żółty, kosodrzewinę, szczodrzeniec główkowaty.
Niebieskie Źródła odznaczające się wodą o niskiej temperaturze, alkalicznym odczynie i niskim poziomie eutrofizacji nie stwarzają dogodnych warunków do bytowania dla zwierząt. Fauna Niebieskich Źródeł nie jest bogata. Liczy około 440, na ogół pospolitych, gatunków. Niezamarzające baseny wywierzyskowe są dogodnym miejsce zimowania ptaków, m.in. kaczki krzyżówki, kaczki cyraneczki, łyski, kokoszki wodnej. Niebieskie Źródła znalazły się na europejskiej liście obszarów chronionych Natura 2000.
W pobliżu znajduje się Skansen Rzeki Pilicy (opis przy odcinku Tomaszów Maz. – Roszkowa Wola).
